"Giải đi sớm" là chùm thơ hai bài: bài 42 và bài 43. Thi đề trong bài thơ chữ Hán là "Tảo giải". Bài thơ ghi lại một lần chuyển lao từ Long An đến Đồng Chính, một hành trình xa lắc. Bài "Tảo giải" như một trang ký sự đi đày, đằng su cảnh sắc thiên nhiên hé lộ một hồn thơ khoáng đạt, mạnh mẽ, tự tin, yêu đời. Bài thơ số 42 tả cảnh một đêm tối và con đường đi đày.

Câu 1 tả thời gian bị giải đi, lúc nửa đêm về sáng, khi gà mới gáy một lần, màn đêm con mịt mùng, đêm chưa tan: "Nhất thứ kê đề dạ vị lan". Âm thanh tiếng gà gáy gợi tả một đêm xa xứ vắng vẻ, tĩnh mịch. Câu 2, tả không gian bầu trời một đêm thu phương Bắc: "Quần tinh ủng nguyệt thướng thu san". Cảnh có trăng, sao, núi thu. Hình ảnh "Chòm sao nâng vầng trăng lên đỉnh núi thu" là một nét vẽ có hồn, lấy sáng sao, sáng trăng để tả cái mông lung, mịt mù của đêm tối. Trăng sao được nhân hoá. Người tù bị giải đi lúc nửa đêm về sáng đang ngước mắt nhìn lên bầu trời, cảm thấy trăng sao đang đồng hành với mình trên con đường khổ ải xa lắc.

Hai câu 3, 4 nói về con đường đi đày và tâm thế người tù. Người đi xa đang ở trên con đường xa; gió thu tap mặt từng cơn từng cơn lạnh lẽo. Con đường thì xa lắc (chinh đồ). Gió thu phương Bắc lúc nửa đêm về sang thổi tới tấp lạnh lẽo. Gió lạnh và con đường xa gợi tả cái gian khổ, cái thử thách ác liệt đối với "chinh nhân" trong cảnh ngộ tiều tuỵ, áo quần rách tả tơi, chân tay bị xiềng xích. Chữ "chinh" được điệp lại 2 lần trong "chinh nhân" và "chinh đồ", cùng với 3 tiếng "trận trận hàn" tạo nên âm điệu trầm hùng của một hành khúc đi đày:

"Chinh nhân dĩ tại chinh đồ thượng,

Nghênh diện thu phong trận trận hàn".

Chữ "nghênh diện" thể hiện một tâm thế rất đẹp của người đi đày làm chủ hoàn cảnh chủ động vươn lên trong gian khổ để đi tới. Đó là chất thép trong "Nhật ký trong tu". Câu thơ dịch với 2 chữ rát mặt đã làm giảm đi nhièu chất thơ và chí khí hiên ngang của ngươi chiến sĩ.

"Người đi cất bước trên đường thẳm,

Rát mặt đêm thu trận gío hàn".

"Nhật ký trong tù" có nhiều bài ghi lại cảnh chuyển lao hãi hùng, nhưng người chiến sĩ cách mạng vẫn hiện lên trong tư thế - tâm thế rất đẹp.

"Hôm nay xiềng sắt thay dây trói,

Mỗi bước leng keng tiếng ngọc rung;

Tuy bị tình nghi là gián điệp

Mà như khác tướng vẻ ung dung".

(Đi Nam Ninh)

Hành trình lưu đày khổ ải cũng là hành trình thơ, tất cả đều thấm bao mau và nươc mắt của người chiến sĩ vĩ đại.

Bài thơ số 43 tả cảnh rạng đông.

Một đêm lưu đày gió rét đã trôi qua, người tù nếm trải bao đau khổ. Trước mắt người đi đày là một rạng đông, một cảnh tượng huy hoàng, tráng lệ. Sự vận động của thiên nhiên được miêu tả bằng ánh sáng, từ hcân trời đến bầu trời. Phương đông mặt trời sắp mọc, từ màu trắng chuyển sang màu hồng. Chỉ một loáng mọi tàn dư của "u ám" đã sạch không. Câu thơ đầy ánh sáng và niềm vui:

"Đông phưong bạch sắc dĩ thành hồng,

U ám tàn dư tảo nhất không".

(Phương đông màu trắng chuyển sang hồng,

Bóng tối đêm tàn chốc sạch khôg).

"Chinh nhân" bỗng trở thành "hành nhân", người đi đày hoá thành người đi đón rạng đông, khi mà "hơi ấm bao la trùm vũ trụ", thi hứng dâng lên dào dạt trong lòng. Tâm trạng sảng khoái, yêu đời. Hành nhân thành thi nhân dang sống trong niềm vui hứng khởi:

"Noãn khí bao la toàn vũ trụ.

Hành nhân thi hứng hốt gia nồng".

Bài thơ tả cảnh rạng dông này, tứ thơ vận động từ bóng tối đến ánh sáng, từ lạnh lẽo đến ấm áp, như khẳng định một niềm tin vào luật bĩ cực thái lai, vào một bình minh tráng lệ của đất nước, của cách mạng đang đến gần. Thơ Hồ Chí Minh có nhiều không gian nghệ thuật rạng đông ấm áp, tráng lệ, sáng ngời tinh thần lạc quan yêu đời:

[r - "Trong ngục giờ đây còn tối mịt,

Ánh hồng trước mặt đã bừng soi". (Buổi sớm)

- "Thuyền về trời đã rạng đông,

Bao la nhuốm một màu hồng đẹp tươi"(Đi thuyền trên sông Đáy)

Bài thơ "Giải đi sớm" để lại trong tâm trí chúng ta một thời gian nghẹ thuật và một không gian nghệ thuật đầy ấn tượng. Có đêm thu và rạng dông. Có gió rét, con đường xa, có trăng sao, có phương đông màu hòng và có hơi ẩm tràn ngập vũ trụ. Trong đầy đoạ khổ ải, người chiến sĩ cách mạng vẫn ung dung lạc quan, yêu đời. Tương phản giữa màn đêm với một rạng đông màu hồng, tương phản giữa "thu phong trận trận hàn" với "noãn khi bao la toàn vũ trụ", là những nét vẽ đặc sắc làm hiện len hình ảnh nhà thơ-chiến sĩ có tâm hồn đẹp, khí phách hiên ngang và trí tuệ lỗi lạc. Từ ngục tù tăm tối, Người đã dự cảm một bình minh tráng lệ đang đến với con người và đất nước. Bình minh trong bài thơ "Giải đi sớm" là một đóng góp rất đẹp và nhiều ý nghĩa trong thơ Hồ Chí Minh. "Ngục tối trái tim càng cháy lửa"... đọc "Nhật ký trong tù" ta có cảm nhận ấy. Trái tim cháy lửa chiến đấu cho tự do, cho một rạng đông ấm no, hạnh phúc cho dân tộc:

"Phương đông màu trắng chuyển sang hồng..."