Chất chỉ điểm ung thư - p1

Ung thư là bệnh trong đó xảy ra sự tăng sinh một cách lộn xộn của một dòng (clone) tế bào bất thường, với một tốc độ cao dẫn đến hậu quả tạo ra trong cơ thể một tổ chức lạ, gồm những tế bào non, chuyển hoá mạnh, lấn át những tổ chức xung quanh và tranh chấp các chất dinh dưỡng...

Thực chất của ung thư là sự thoát ly khỏi việc kiểm soát của các cơ chế điều hoà tự động có trong các tế bào, làm mất ổn định về tốc độ cũng như về số lượng và chất lượng của các quá trình chuyển hoá.

Bệnh ung thư không được chẩn đoán sớm chắc chắn dẫn đến tử vong, tất cả những biện pháp điều trị hiện nay (ngoại khoa, hoá trị liệu, trị liệu phóng xạ...) nếu thực hiện ở giai đoạn muộn, đều có những hạn chế đáng kể. Hiện nay trên thế giới, tỷ lệ tử vong của ung thư rất lớn, đứng hàng thứ hai sau tỷ lệ tử vong của bệnh tim mạch.

1. Nguyên nhân gây ung thư

1.1. Hoá chất

Nhiều hóa chất gây nên bệnh ung thư:

- 2-Naphtylamin: một sản phẩm phụ của công nghệ nhuộm có khả năng gây ung thư trên người.

- Aflatoxin: độc tố do nấm Aspergillus flavus tạo ra khi chúng mọc trên lạc, gạo... không được bảo quản tốt. Chất này gây ung thư gan nguyên phát với tỷ lệ rất cao.

- Benzopyren: chất gây ô nhiễm môi trường, được tạo nên bởi sự đốt cháy không hoàn toàn, gây ung thư trên động vật thực nghiệm và cả trên người.

1.2. Virus

Các virus sau đây gây bệnh ung thư đã được biết:

- Virus gây bệnh bạch cầu dòng lympho T

- Virus viêm gan B (HBV) và C (HCV): gây ung thư gan nguyên phát.

- Virus Epstein Barr (EBV): virus này xâm nhập tế bào lympho B và tế bào biểu mô gây bệnh nhiễm trùng tế bào đơn nhân (mononucleose infectieuse) và ung thư vòm họng.

- Virus gây u mào gà ở người (Human papilloma virus HPV)

2. Quan điểm hiện đại về bệnh sinh ung thư

Người ta đã phát hiện ra các gen gây ung thư được gọi là oncogen. Nghiên cứu ở người bình thường, người ta đã xác định được rằng trong các tế bào bình thường của cơ thể khoẻ mạnh có các gen Proto - oncogen, chúng là dạng gen tiền ung thư, có chức năng kiểm soát và điều hoà quá trình sinh sản của tế bào để phù hợp với từng giai đoạn phát triển của cơ thể. Có một số yếu tố có khả năng tác động đến gen này, gây ra những thay đổi chuyển vị ở ADN, từ đó các Proto oncogen chuyển thành các oncogen. Các yếu tố đó có thể là yếu tố vật lý, hoá học hay sinh học: các chất phóng xạ, các chất hoá độc học, các gốc tự do, các Retro virus... kết quả là các quá trình điều hoà bị rối loạn, khả năng kiểm soát sự sinh sản tế bào bị mất, để các tế bào sinh sản và phát triển một cách vội vã vô tổ chức. Những tổ chức ung thư mới này sản sinh ra các chất đặc trưng gọi là các kháng nguyên ung thư. Các kháng nguyên ung thư này được gọi là những chất chỉ điểm đặc hiệu. Dựa vào sự có mặt hay không có mặt chất này trong máu, có thể khẳng định là có tồn tại tế bào ung thư trong cơ thể hay không.

Việc phát hiện kháng nguyên được thực hiện bằng phản ứng miễn dịch với kháng thể đặc hiệu, nhờ đặc tính về độ nhạy cao của phản ứng nên có khả năng phát hiện ung thư khi mới chỉ có một số tế bào ác tính xuất hiện (giai đoạn trước u).

3. Chẩn đoán bệnh ung thư

Chẩn đoán sớm và chẩn đoán đúng bệnh ung thư rất quan trọng vì tính nguy hiểm và khả năng nan giải của nó trong điều trị. Chẩn đoán sớm giúp việc điều trị tốt, triệt để, có hiệu quả. Chẩn đoán đúng các mức độ của bệnh thì việc theo dõi điều trị, tiên lượng càng chính xác.

Lâm sàng: thường sử dụng tiêu chuẩn chẩn đoán theo hệ thống TNM để đánh giá tình trạng bệnh:

T: Tumor: đánh giá độ lớn của khối u nguyên phát

N: Lympho node: có hạch hay không có hạch lympho

M: Metastasis: có hay không có di căn ở nơi khác

Mỗi một tiêu chuẩn theo hệ thống lại được lượng hoá bằng các chữ số và ký hiệu bổ sung.

+ T1 - T4: ký hiệu về độ lớn của u nguyên phát

T0: không tìm thấy u nguyên phát

+ N1 - N4: tình trạng hạch khu vực

N0: không sờ thấy hạch

N1a: có hạch nhưng coi như bình thường

N1b: có hạch không bình thường

+ M0: không có di căn

M1: có di căn

MX: chưa chắc đã có di căn

II. CHẤT CHỈ ĐIỂM UNG THƯ (Tumor marker)

1. Định nghĩa và phân loại

1.1. Định nghĩa

Chất chỉ điểm ung thư là các vật chất có trong cơ thể khi xuất hiện những tế bào ung thư. Chúng có thể là các phân tử protein, acid nucleic, các hormon, một số enzym và kể cả một số tế bào đặc biệt.

1.2. Phân loại

1.2.1. Cách 1

Ngày nay nhờ thành tựu của các kỹ thuật miễn dịch ghi dấu, người ta phân loại các chất chỉ điểm ung thư làm 2 nhóm chính:

- Nhóm chất chỉ điểm ung thư là những tế bào (Cellular marker)

- Nhóm chất chỉ điểm ung thư là các phân tử hoà tan trong dịch thể (Humoral marker): đó là những kháng nguyên ung thư lưu hành trong máu (huyết thanh) hoặc trong những dịch thể khác.

Xem tiếp ở p2.