NHAÄP MOÂN DAÂN SOÁ HOÏC

ÑÒNH NGHÓA DAÂN SOÁ HOÏC

Thuaät ngöõ Daân soá hoïc hay Nhaân khaåu hoïc - Demography coù nguoàn goác töø tieáng Latin: demos (daân chuùng, daân cö) vaø grapho (moâ taû). Thuaät ngöõ naøy ñöôïc nhaø khoa hoïc Phaùp A. Guillard ñöa ra naêm 1855 trong moät quyeån saùch coù nhan ñeà: "Caùc thaønh phaàn thoáng keâ cuûa con ngöôøi hay Daân soá hoïc so saùnh". Sau ñoù, thuaät ngöõ naøy ñöôïc thöøa nhaän chính thöùc trong Hoäi nghò quoác teá veà Veä sinh hoïc vaø Daân soá hoïc taïi Geneøve naêm 1882 vaø ñöôïc söû duïng roäng raõi vaøo cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX.

Theo caùc nhaø khoa hoïc cuûa taùm nöôùc Myõ, Anh, Phaùp, Ñöùc, Italia, Thuïy Ñieån, Brazil, AÁn Ñoä trong quyeån Nghieân cöùu daân soá, 1953: "Daân soá hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu soá löôïng, phaân boá vaø cô caáu daân soá cuõng nhö bieán ñoäng töï nhieân, bieán ñoäng cô hoïc, bieán ñoäng xaõ hoäi cuûa noù".

Lieân hieäp Quoác, 1958, xaùc ñònh: "Daân soá hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu veà daân soá, veà cô baûn coù lieân quan ñeán quy moâ, cô caáu vaø söï phaùt trieån cuûa daân soá".

Theo töï ñieån Daân soá hoïc ña ngöõ cuûa Vande Walle, 1982: "Daân soá hoïc laø nghieân cöùu khoa hoïc veà daân soá nhaân loaïi, tröôùc heát laø quy moâ, caáu truùc vaø söï phaùt trieån cuûa noù".

Trong giaùo trình xuaát baûn 1985 cuûa moät soá tröôøng ñaïi hoïc thuoäc Lieân Xoâ cuõ ñònh nghóa: "Daân soá hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu soá löôïng, phaân boá theo laõnh thoå vaø cô caáu cuûa daân soá vôùi nhöõng bieán ñoäng cuûa chuùng, giaûi thích nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa nhöõng bieán ñoäng ñoù. Moái quan heä laãn nhau giöõa yeáu toá kinh teá xaõ hoäi vôùi nhöõng bieán ñoäng trong daân cö".

Theo töï ñieån Daân soá hoïc (The Dictionary of Demography) do Pressat chuû bieân, 1985, thì "Daân soá hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu veà daân soá loaøi ngöôøi trong moái töông quan vôùi nhöõng bieán ñoåi do taùc ñoäng töông hoã cuûa caùc yeáu toá sinh, cheát vaø di daân".

Theo giaùo trình Daân soá hoïc vaø Ñòa lyù daân cö cuûa Nguyeãn Minh Tueä, 1992: "Daân soá hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu nhöõng quy luaät cuûa taùi saûn xuaát daân soá trong nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi vaø lòch söû cuï theå, treân moät laõnh thoå nhaát ñònh".

Tuy coù nhieàu ñònh nghóa veà Daân soá hoïc cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc nhau ñöa ra, nhöng chung quy laïi, caùc ñònh nghóa ñeàu coù moät soá ñieåm chung nhaát ñònh: Daân soá hoïc laø moân khoa hoïc xaõ hoäi ñoäc laäp, nghieân cöùu tính quy luaät cuûa taùi saûn xuaát daân cö thoâng qua caùc chæ baùo cô baûn nhö sinh, töû, chuyeån cö, hoân nhaân... vaø caùc ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi lieân quan ñeán noù.

Noùi caùch khaùc, Daân soá hoïc laø khoa hoïc veà daân soá, coù nhieäm vuï nghieân cöùu caùc quy luaät taùi saûn xuaát daân cö trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû, kinh teá xaõ hoäi cuï theå treân moät laõnh thoå nhaát ñònh.

Nhö moät ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi ñoäc laäp, Daân soá hoïc tìm hieåu tính quy luaät vaø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi lieân quan ñeán caùc quaù trình sinh, töû, hoân nhaân, chaám döùt hoân nhaân, taùi saûn xuaát daân cö trong moái quan heä thoáng nhaát bieän chöùng cuûa caùc quaù trình naøy.

Daân soá hoïc khoâng nhöõng xem xeùt söï thay ñoåi keát caáu daân soá theo löùa tuoåi vaø giôùi tính, theo tình traïng hoân nhaân vaø gia ñình, moái quan heä qua laïi giöõa caùc quaù trình vôùi keát caáu daân soá, maø coøn ñeà caäp ñeán tính quy luaät thay ñoåi soá daân vaø gia ñình nhö laø keát quaû cuûa söï taùc ñoäng laãn nhau giöõa caùc hieän töôïng noùi treân.

ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ NOÄI DUNG NGHIEÂN CÖÙU

Ñoái töôïng nghieân cöùu

Theo quan ñieåm duy vaät bieän chöùng, xaõ hoäi loaøi ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån khoâng ngöøng nhôø quaù trình taùi saûn xuaát xaõ hoäi. Quaù trình naøy goàm hai boä phaän: taùi saûn xuaát vaät chaát taïo ra cuûa caûi vaät chaát nuoâi soáng loaøi ngöôøi vaø taùi saûn xuaát daân cö ñeå duy trì vaø phaùt trieån nhaân loaïi.

Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Daân soá hoïc chính laø quaù trình taùi saûn xuaát daân cö. Ñoù laø quaù trình thay ñoåi lieân tuïc caùc theá heä con ngöôøi, trong ñoù, theá heä treû thay theá theá heä giaø thoâng qua hai quaù trình boä phaän laø sinh saûn vaø töû vong trong nhöõng ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi cuï theå.

Noäi dung nghieân cöùu

Nghieân cöùu daân soá bao goàm vieäc trình baøy tình hình daân soá, phaân tích caùc xu höôùng vaø nhaân toá aûnh höôûng tôùi caùc quaù trình daân soá theo laõnh thoå (khoâng gian) hay theo nhoùm daân cö ôû caùc thôøi kyø khaùc nhau. Töø vieäc nghieân cöùu caùc ñaëc ñieåm sinh, töû ôû caùc theá heä, caùc nhoùm xaõ hoäi vaø caùc laõnh thoå khaùc nhau, Daân soá hoïc ñaùnh giaù moät caùch khaùch quan, chính xaùc söï thay ñoåi cuûa chuùng trong töông lai döïa vaøo nhöõng döï baùo daân soá. Treân thöïc teá, coù ba lónh vöïc nghieân cöùu chính:

Quy moâ vaø cô caáu daân soá

Ñoái vôùi khoa hoïc daân soá thì vaán ñeà ñaàu tieân khi nghieân cöùu moät daân cö naøo ñoù laø quy moâ cuûa noù, töùc laø toång soá daân, thöôøng ñöôïc thoáng keâ theo nhöõng phaïm vi haønh chính laõnh thoå nhaát ñònh. Tuy moãi thaønh vieân daân cö cuûa moät vuøng ñeàu coù ñieåm chung laø cuøng soáng treân moät laõnh thoå nhöng hoï cuõng coù nhieàu ñieåm khaùc nhau do ñoù daân soá coøn ñöôïc nghieân cöùu veà maët cô caáu. Vieäc tìm hieåu quy moâ vaø cô caáu daân soá nhaèm cung caáp nhöõng ñaëc ñieåm veà tình traïng cuûa daân soá taïi moät thôøi ñieåm nhaát ñònh.

Caùc quaù trình aûnh höôûng ñeán quy moâ vaø cô caáu daân soá

Daân soá khoâng chæ ñöôïc nghieân cöùu ôû traïng thaùi tónh taïi moät thôøi ñieåm, maø coøn ñöôïc nghieân cöùu ôû traïng thaùi ñoäng. Söï ñoåi môùi khoâng ngöøng cuûa daân cö moät vuøng laø keát quaû toång hôïp cuûa caùc söï kieän sinh, cheát, di daân vaø caùc yeáu toá xaõ hoäi taïo neân quaù trình bieán ñoäng daân soá. Bieán ñoäng daân soá hay phaùt trieån daân soá laø noäi dung quan troïng cuûa Daân soá hoïc ñöôïc nghieân cöùu theo ba khía caïnh: bieán ñoäng töï nhieân, bieán ñoäng cô hoïc vaø bieán ñoäng xaõ hoäi cuûa daân soá.

Bieán ñoäng daân soá dieãn ra lieân tuïc töø quaù khöù ñeán hieän taïi vaø töông lai. Daân soá hieän taïi laø keát quaû cuûa söï gia taêng daân soá trong quaù khöù, daân soá töông lai laø keát quaû cuûa khuynh höôùng gia taêng trong hieän taïi. Vì vaäy, döï baùo daân soá, lao ñoäng vaø caùc thaønh phaàn khaùc cuõng laø moät noäi dung nghieân cöùu cuûa Daân soá hoïc.

Moái lieân heä giöõa caùc yeáu toá cuûa cô caáu vaø bieán ñoäng daân soá vôùi caùc ñieàu kieän kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, lòch söû.

Nghieân cöùu caùc nhaân toá taùc ñoäng tôùi töøng quaù trình daân soá, qua ñoù, tìm ra tính quy luaät cuûa söï vaän ñoäng cuûa moãi quaù trình daân soá, cuõng nhö taùi saûn xuaát daân cö trong nhöõng ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi, lòch söû cuï theå; ñoàng thôøi, nghieân cöùu söï aûnh höôûng cuûa vieäc gia taêng daân soá ñoái vôùi phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, taøi nguyeân moâi tröôøng vaø chaát löôïng cuoäc soáng.

Toùm laïi, Daân soá hoïc nghieân cöùu ñoäng thaùi taùi saûn xuaát daân cö noùi chung vaø caùc thaønh phaàn cuûa noù noùi rieâng, nghieân cöùu caùc quaù trình daân soá vaø söï thay ñoåi keát caáu daân soá theo ñoä tuoåi vaø giôùi tính, theo hoân nhaân vaø gia ñình, nghieân cöùu söï phuï thuoäc cuûa chuùng vaøo caùc hieän töôïng kinh teá vaø söï taùc ñoäng qua laïi giöõa vieäc phaùt trieån daân soá vaø phaùt trieån xaõ hoäi.

QUAN ÑIEÅM VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU

Moái quan heä giöõa Daân soá hoïc vôùi caùc khoa hoïc khaùc

Laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi mang tính lieân ngaønh maïnh meõ, Daân soá hoïc coù quan heä maät thieát vôùi nhieàu khoa hoïc khaùc.

Ñòa lyù daân cö

Daân soá hoïc lieân heä maät thieát vôùi Ñòa lyù daân cö (moät boä phaän cuûa ñòa lyù kinh teá - xaõ hoäi). Ñòa lyù daân cö chuyeân nghieân cöùu tính quy luaät vaø caùc nhaân toá aûnh höôûng tôùi vieäc hình thaønh, phaùt trieån daân cö vaø caùc loaïi hình quaàn cö. Daân soá hoïc nghieân cöùu caùc quaù trình daân soá, caùc ñaëc tröng cuûa daân soá trong phaïm vi laõnh thoå vaø heä thoáng quaàn cö cuï theå. Caùc loaïi hình quaàn cö khaùc nhau, vieäc chuyeån cö coù aûnh höôûng ñeán quaù trình taùi saûn xuaát daân cö.

Toaùn hoïc

Toaùn hoïc cho pheùp ño löôøng caùc söï kieän vaø caùc quaù trình daân soá hoaëc löôïng hoùa caùc moái quan heä taùc ñoäng giöõa caùc quaù trình daân soá, döï baùo daân soá. Coâng cuï toaùn hoïc, toaùn thoáng keâ vaø tin hoïc ngaøy caøng hoã trôï ñaéc löïc cho Daân soá hoïc.

Kinh teá hoïc

Kinh teá hoïc xem xeùt daân cö nhö moät thò tröôøng tieâu thuï vaø nguoàn lao ñoäng.

Lòch söû hoïc

Caùc kieåu taùi saûn xuaát daân cö khaùc nhau trong lòch söû vaø ñöông ñaïi gaén lieàn vôùi caùc ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi taïo neân noù. Thoâng qua nghieân cöùu Daân soá hoïc coù theå khaùi quaùt quaù trình phaùt trieån cuûa moät ñaát nöôùc qua töøng thôøi kyø. Do vaäy, Daân soá hoïc coù moái quan heä vôùi Lòch söû hoïc.

Taâm lyù hoïc vaø Xaõ hoäi hoïc

Quaù trình taùi saûn xuaát daân cö chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa caùc chuaån möïc giaù trò, heä thoáng thang giaù trò vaø caùc thieát cheá xaõ hoäi ñöông ñaïi. Do vaäy, Daân soá hoïc coù quan heä chaët cheõ vôùi Taâm lyù hoïc, Xaõ hoäi hoïc nhaát laø Xaõ hoäi hoïc daân soá.

Sinh hoïc vaø Y hoïc

Caùc quaù trình daân soá nhö sinh saûn, töû vong, hoân nhaân gaén lieàn vôùi quaù trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa cô theå con ngöôøi. Do vaäy, Daân soá hoïc quan heä chaët cheõ vôùi Sinh hoïc, Y hoïc vaø Laõo hoïc.

Ngoaøi ra, Daân soá hoïc coøn lieân quan ñeán moät soá khoa hoïc khaùc nhö Daân toäc hoïc, Nhaân chuûng hoïc...

Quan ñieåm nghieân cöùu

Nghieân cöùu taùi saûn xuaát daân cö theo nghóa heïp

Chæ nghieân cöùu tính quy luaät cuûa caùc quaù trình sinh, töû, hoân nhaân, chuyeån cö; nghieân cöùu söï bieán ñoäng veà cô caáu tuoåi, giôùi tính, tình traïng hoân nhaân. Ñaây laø quan ñieåm nghieân cöùu Daân soá hoïc thuaàn tuùy, khoâng nghieân cöùu vaø phaân tích moái quan heä giöõa quaù trình daân soá vôùi caùc ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi. Ñaïi dieän cho khuynh höôùng naøy laø caùc nhaø Daân soá hoïc Myõ, Ñöùc.

Nghieân cöùu taùi saûn xuaát daân cö theo nghóa roäng

Nghieân cöùu toång hôïp caû bieán ñoäng töï nhieân, bieán ñoäng cô hoïc vaø bieán ñoäng veà maët xaõ hoäi cuûa daân soá trong nhöõng ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi lòch söû cuï theå. Ñaïi dieän cho khuynh höôùng naøy laø caùc nhaø Daân soá hoïc thuoäc Lieân Xoâ tröôùc ñaây.

Ngaøy nay, Daân soá hoïc nghieân cöùu taùi saûn xuaát daân cö nhö moät quaù trình töông ñoái ñoäc laäp, coù vai troø quan troïng trong quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Bôûi vì baûn thaân quaù trình taùi saûn xuaát daân cö mang caû khía caïnh töï nhieân vaø khía caïnh xaõ hoäi.

Khía caïnh töï nhieân cuûa taùi saûn xuaát daân cö bieåu hieän ôû choã: khaû naêng thuï thai, möùc sinh bò haïn cheá theo löùa tuoåi vaø phuï thuoäc vaøo tình traïng söùc khoûe. Cuoäc ñôøi moãi caù nhaân laø coù giôùi haïn vaø sinh töû trôû thaønh quy luaät.

Khía caïnh xaõ hoäi cuûa taùi saûn xuaát daân cö bieåu hieän ôû choã: xaõ hoäi ñieàu chænh töông quan giöõa caùc giôùi thoâng qua heä thoáng hoân nhaân vaø gia ñình. Möùc sinh bò chi phoái bôûi caùc ñieàu kieän soáng, lao ñoäng, loái soáng vaø nhu caàu xaõ hoäi ñöôïc ñieàu chænh baèng caùc chuaån möïc vaên hoùa xaõ hoäi. Tình hình töû vong, beänh taät cuõng phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän soáng, khaû naêng cuûa xaõ hoäi choáng laïi nhöõng taùc ñoäng baát lôïi cuûa moâi tröôøng.

Möùc sinh, töû, haønh vi daân soá cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau laø khaùc nhau do ñieàu kieän soáng vaø loái soáng. Do vaäy, taùi saûn xuaát daân cö coù lieân heä maät thieát vôùi nhöõng thay ñoåi veà caùc quan heä xaõ hoäi, vaên hoùa, cô caáu kinh teá - xaõ hoäi cuûa töøng xaõ hoäi. Xaõ hoäi phaùt trieån, ñieàu kieän soáng, caùc moái quan heä xaõ hoäi, caùc tieâu chuaån vaên hoùa xaõ hoäi thay ñoåi, vì theá, coù taùc giaû cho raèng, quaù trình taùi saûn xuaát daân cö laø quaù trình xaõ hoäi thöïc söï, mang tính lòch söû vaø khi nghieân cöùu noù phaûi gaén vôùi ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi, lòch söû cuï theå.

Phöông phaùp nghieân cöùu

Coù nhieàu phöông phaùp khaùc nhau ñöôïc söû duïng trong nghieân cöùu Daân soá hoïc, bao goàm caùc phöông phaùp nghieân cöùu chung cuûa nhieàu boä moân khoa hoïc vaø caùc phöông phaùp ñaëc tröng rieâng cuûa chuyeân ngaønh.

Phöông phaùp thoáng keâ vaø toaùn hoïc

Caùc söï kieän daân soá xaûy ra trong coäng ñoàng daân cö mang tính ngaãu nhieân. Daân soá moät laõnh thoå thöôøng coù quy moâ lôùn. Chæ khi nghieân cöùu vôùi soá löôïng ñuû lôùn vaø thôøi gian ñuû daøi thì caùc ñaëc tröng ñònh tính hay ñònh löôïng, tính quy luaät cuûa caùc quaù trình daân soá môùi ñöôïc boäc loä. Ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi söû duïng phöông phaùp thoáng keâ, töø vieäc thu thaäp soá lieäu, xöû lyù vaø trình baøy caùc soá lieäu daân soá.

Maët khaùc, caùc quaù trình daân soá coù moái quan heä vôùi nhau vaø vôùi caáu truùc vaø quy moâ daân soá. Chuùng thöôøng laø haøm soá cuûa thôøi gian. Phöông phaùp toaùn hoïc ñöôïc duøng ñeå ño löôøng cöôøng ñoä vaø moâ hình hoùa caùc quaù trình daân soá. Ví duï nhö tính xaùc suaát ñeå xaûy ra caùc söï kieän nhaân khaåu sinh, cheát; bieåu dieãn caùc quaù trình taêng tröôûng daân soá hoaëc bieåu dieãn moái lieân heä giöõa caùc quaù trình daân soá baèng caùc haøm soá.

Phöông phaùp phaân tích, toång hôïp

Thoáng keâ daân soá cung caáp haøng loaït soá lieäu daân soá veà moïi maët. Nhöõng soá lieäu thoâng tin ban ñaàu naøy, ñöôïc phaân tích, toång hôïp ñeå tìm ra nhöõng tính chaát, caùc ñaëc tröng soá löôïng vaø chaát löôïng, löôïng hoùa caùc moái quan heä giöõa caùc quaù trình daân soá vaø caùc boä phaän khaùc cuûa daân soá...

Trong phöông phaùp phaân tích, Daân soá hoïc thöôøng aùp duïng caùc phöông phaùp phaân tích theo ñoaøn heä (phaân tích cheùo - cohort analysis) vaø phaân tích theo thôøi khoaûng (phaân giaûi ngang - period analysis).

Phaân tích theo ñoaøn heä: lieân quan ñeán caùc söï kieän nhaân khaåu xaûy ra trong moät thôøi gian cuûa moät ñoaøn heä naøo ñoù. Thöôøng laø vieäc quan saùt moät ñoaøn heä veà moät quaù trình daân soá, qua nhieàu cuoäc toång ñieàu tra daân soá hoaëc ñieàu tra maãu. Qua ñoù, tính toaùn, ñònh löôïng moät soá ñaëc tröng caàn nghieân cöùu cuûa ñoaøn heä ñeå thaáy ñöôïc khuynh höôùng bieán ñoåi cuûa caùc ñaëc tröng naøy.

Phaân tích theo thôøi khoaûng: laø quan saùt moät hay nhieàu quaù trình daân soá cuûa nhieàu ñoaøn heä xaûy ra trong cuøng moät thôøi ñieåm hay moät thôøi khoaûng ngaén (thöôøng laø moät naêm), ví duï nghieân cöùu söï kieän töû vong trong moät naêm cuûa moät daân soá. Moät daân soá laø taäp hôïp cuûa nhieàu ñoaøn heä. Do vaäy, phaân tích theo thôøi khoaûng laø laùt caét ngang cho ta böùc tranh toaøn caûnh cuûa moät daân soá (thöôøng laø ôû thôøi ñieåm toång ñieàu tra daân soá).

Phöông phaùp baûn ñoà

Nghieân cöùu Daân soá hoïc ñöôïc tieán haønh trong nhöõng ñôn vò haønh chính nhaát ñònh. Duøng phöông phaùp baûn ñoà nhaèm theå hieän söï phaân boá caùc chæ soá soá löôïng cuûa caùc quaù trình daân soá, keát caáu vaø quy moâ daân soá treân caùc phaïm vi laõnh thoå khaùc nhau. Qua ñoù, coù theå thaáy ñöôïc söï töông ñoàng hay khaùc bieät giöõa caùc vuøng, caùc nhoùm nöôùc. Töø ñoù, coù theå khaùi quaùt hoùa, ruùt ra tính quy luaät hoaëc caùc ñaëc tröng ñònh tính.

Öu ñieåm cuûa phöông phaùp baûn ñoà laø coù tính tröïc quan cao, giuùp ngöôøi nghieân cöùu coù taàm nhìn khaùi quaùt ôû nhöõng quy moâ laõnh thoå khaùc nhau, deã daøng so saùnh, phaân tích vaø toång hôïp ruùt ra tính quy luaät, nhaát laø khi nghieân cöùu chuyeån cö vaø phaân boá daân cö ôû nhöõng laõnh thoå lôùn.

Phöông phaùp chuyeån tuoåi, theá heä hieän thöïc, theá heä giaû ñònh, löôùi daân soá

Laø nhöõng phöông phaùp ñaëc thuø ñeå nghieân cöùu caùc quaù trình daân soá, döï baùo thaønh phaàn daân soá.

Caùc phöông phaùp nghieân cöùu cuûa Xaõ hoäi hoïc

Caùc phöông phaùp nghieân cöùu cuûa Xaõ hoäi hoïc ñöôïc söû duïng ñeå nghieân cöùu hoân nhaân, gia ñình vaø caùc chæ soá xaõ hoäi khaùc hoaëc ñeå tìm hieåu saâu nguyeân nhaân cuûa caùc quaù trình daân soá.

Hieän nay, vôùi söï ña daïng cuûa caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaø söï phaùt trieån khoâng ngöøng cuûa maùy tính dieän töû coù khaû naêng xöû lyù nhanh vaø nhieàu soá lieäu laøm cho caùc phöông phaùp nghieân cöùu daân soá ngaøy caøng phong phuù vaø hieän ñaïi.

CAÙC NGUOÀN SOÁ LIEÄU ÑEÅ NGHIEÂN CÖÙU DAÂN SOÁ

Soá lieäu daân soá bao goàm löôïng thoâng tin ña daïng veà sinh, töû, chuyeån cö, tuoåi taùc, giôùi tính, tình traïng hoân nhaân, quoác tòch, toân giaùo, ngoân ngöõ, tình hình hoïc vaán... cuûa daân cö taïi moät thôøi ñieåm treân moät laõnh thoå nhaát ñònh.

Soá lieäu thoáng keâ daân soá laø cô sôû ban ñaàu khoâng theå thieáu ñeå phaân tích, toång hôïp, vaø ñaùnh giaù moät caùch khoa hoïc caùc ñaëc tröng soá löôïng, chaát löôïng, thaønh phaàn, söï phaân boá vaø möùc gia taêng cuûa moät daân soá.

Soá lieäu daân soá laø cô sôû ban ñaàu cho vieäc hoaïch ñònh caùc heä thoáng chính saùch, keá hoaïch phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa Nhaø nöôùc; laø caên cöù ñeå ñaùnh giaù tieàm naêng vaø chaát löôïng nguoàn nhaân löïc cuûa quoác gia; ngoaøi ra, noù coøn giuùp cho caùc nhaø kinh teá trong vieäc ñònh höôùng phaân boá saûn xuaát theo laõnh thoå vaø tìm hieåu thò tröôøng tieâu thuï saûn phaåm.

Coù nhieàu nguoàn thu thaäp soá lieäu veà daân soá, trong ñoù coù caùc nguoàn chính laø: toång ñieàu tra daân soá (census), ñieàu tra choïn maãu (sample survey), taøi lieäu theo doõi ñaêng kyù hoä tòch, hoä khaåu.

Toång ñieàu tra daân soá

Laø quaù trình thu thaäp, xöû lyù, phaân tích, ñaùnh giaù vaø xuaát baûn caùc soá lieäu veà Daân soá hoïc, caùc soá lieäu veà kinh teá - xaõ hoäi chuû yeáu coù lieân quan cuûa toaøn boä daân soá moät nöôùc hay moät ñòa phöông taïi moät thôøi ñieåm xaùc ñònh.

Toång ñieàu tra daân soá hieän ñaïi ñöôïc tieán haønh theo caùc nguyeân taéc sau:

- Phaûi quy ñònh chu kyø ñieàu tra vôùi nhöõng khoaûng thôøi gian caùch ñeàu nhau, thöôøng laø 5 naêm, 10 naêm hay 20 naêm tuøy töøng quoác gia, nhaèm giuùp cho vieäc so saùnh soá lieäu theo thôøi gian deã daøng hôn.

- Choïn thôøi ñieåm ñieàu tra thoáng nhaát treân toaøn boä laõnh thoå vaø tieán haønh keâ khai cho toaøn boä daân soá cuûa caû quoác gia, trong ñoù phaûi lieät keâ töøng ngöôøi vôùi töøng ñaëc ñieåm xaùc ñònh cuûa hoï.

- Vieäc löïa choïn chæ tieâu cho moãi cuoäc ñieàu tra caàn phaûi döïa vaøo noäi dung ñaõ thu thaäp ñöôïc trong caùc cuoäc ñieàu tra tröôùc vaø ñöa vaøo nhöõng thay ñoåi ñeå ñaùp öùng cho yeâu caàu môùi, tuy nhieân phaûi caân ñoái giöõa nhu caàu soá lieäu vaø nguoàn löïc daønh cho cuoäc toång ñieàu tra.

- Caùc noäi dung chuû yeáu caàn coù trong toång ñieàu tra daân soá: ñaëc ñieåm veà ñòa lyù vaø di daân (ñòa ñieåm coù maët taïi thôøi ñieåm toång ñieàu tra daân soá, ñòa ñieåm thöôøng truù, nôi sinh, thôøi gian cö truù, nôi cöu truù tröôùc ñaây); ñaëc ñieåm veà hoä gia ñình (quan heä vôùi chuû hoä hoaëc caùc thaønh vieân khaùc trong hoä); ñaëc ñieåm nhaân khaåu hoïc (tuoåi, giôùi tính, tình traïng hoân nhaân, daân toäc, quoác tòch, toân giaùo, ngoân ngöõ); ñaëc ñieåm veà giaùo duïc (trình ñoä vaên hoùa, tình traïng bieát ñoïc bieát vieát, soá naêm ñi hoïc); tình hình sinh saûn (soá con ñaõ sinh, soá con coøn soáng); ñaëc ñieåm veà kinh teá (ngheà nghieäp, tình traïng vieäc laøm). Nhöõng chuû ñeà naøy laø nhöõng khuyeán nghò töø naêm 1980 cuûa Phoøng Thoáng keâ Lieân Hieäp Quoác.

- Khi löïa choïn noäi dung ñieàu tra cuõng caàn tính ñeán khaû naêng ñaùp öùng cuûa ngöôøi daân ñoái vôùi caùc caâu hoûi phöùc taïp hoaëc khoâng phuø hôïp vôùi phong tuïc taäp quaùn cuûa moãi daân toäc.

- Thoâng thöôøng, caùc cuoäc toång ñieàu tra daân soá laø do Nhaø nöôùc chæ ñaïo thöïc hieän, bôûi vì noù caàn moät khoaûn kinh phí raát lôùn, söû duïng löïc löôïng ñoâng ñaûo caùn boä ñieàu tra vaø caàn coù boä maùy quyeàn löïc.

Nhìn chung, löôïng thoâng tin thu thaäp ñöôïc trong caùc cuoäc toång ñieåu tra daân soá raát phong phuù, tuy nhieân, keát quaû thöôøng khoâng traùnh khoûi sai soùt. Nhöõng sai soùt coù theå gaëp nhö keâ khai thieáu, keâ khai hai laàn, khai thaùc hoaëc traû lôøi khoâng ñuùng noäi dung yeâu caàu. Sau caùc cuoäc toång ñieàu tra, thöôøng tieán haønh kieåm chöùng vaø ñieàu chænh nhöõng thieáu soùt sau ñoù môùi coâng boá soá lieäu.

Ñieàu tra choïn maãu

Ñieàu tra choïn maãu laø phöông phaùp choïn ngaãu nhieân moät daøn maãu thích hôïp trong moät toång theå daân soá caàn ñieàu tra (côõ maãu thöôøng choïn laø 3% hoaëc 5% so vôùi toång theå). Treân cô sôû muïc ñích, yeâu caàu cuûa vieäc nghieân cöùu maø ñaët ra nhöõng baûng caâu hoûi phuø hôïp. Töø nhöõng thoâng tin thu thaäp ñöôïc cuûa maãu, duøng kyõ thuaät toaùn hoïc ñeå tính toaùn, xöû lyù vaø sau ñoù suy roäng cho toaøn theå daân soá.

Ñieàu tra choïn maãu ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc cuoäc thaêm doø yù kieán nhaân daân veà moät vaán ñeà naøo ñoù. Cô quan phuï traùch coù theå laø Nhaø nöôùc hoaëc caùc toå chöùc xaõ hoäi. Ñieàu tra choïn maãu laø moät kyõ thuaät ngaøy caøng phoå bieán, ngay caû ôû nhöõng nöôùc coù thoáng keâ ñaày ñuû.

Ñieàu tra choïn maãu, neáu thöïc hieän toát (thieát keá vaø löïa choïn daøn maãu toát, tuaân thuû chaët cheõ caùc nguyeân lyù thoáng keâ) coù theå cho caùc thoâng tin chi tieát vaø chính xaùc ôû möùc ñoä nhaát ñònh, ít toán keùm vaø phuïc vuï nhanh choùng, kòp thôøi cho moät muïc ñích naøo ñoù.

Ñieàu tra nhaân khaåu choïn maãu ñöôïc thöïc hieän nhaèm kieåm tra möùc ñoä chính xaùc cuûa soá lieäu toång ñieàu tra daân soá vaø soá lieäu ñaêng kyù thöôøng xuyeân, hoaëc ñeå thu thaäp caùc soá lieäu thoáng keâ khi soá lieäu ñaêng kyù thöôøng xuyeân khoâng chính xaùc. Maët khaùc, toång ñieàu tra daân soá chuû yeáu chæ cung caáp thoâng tin taïi moät thôøi ñieåm nhaát ñònh, trong khi ñieàu tra nhaân khaåu choïn maãu cho pheùp ñaët caùc caâu hoûi veà nhöõng söï kieän ñaõ xaûy ra trong quaù khöù vì coù nhieàu thôøi gian vaø noã löïc hôn trong caùc cuoäc phoûng vaán.

Taøi lieäu hoä tòch, hoä khaåu

- Taøi lieäu thoáng keâ hoä tòch:

ghi cheùp thöôøng xuyeân vaø lieân tuïc nhöõng söï kieän nhaân khaåu nhö sinh, töû, thai cheát, keát hoân, li hoân.

- Taøi lieäu theo doõi ñaêng kyù hoä khaåu: thu thaäp nhöõng thoâng tin veà xuaát cö, nhaäp cö, taïm truù, taïm vaéng trong daân cö.

Vì nhaèm muïc ñích quaûn lyù haønh chính neân noäi dung theo doõi cuõng ñôn giaûn, thöôøng goàm moät soá noäi dung sau: ngaøy thaùng dieãn ra söï kieän vaø nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng nhö tuoåi, giôùi tính, tình traïng hoân nhaân, ngheà nghieäp, nôi cö truù vaø caùc söï kieän ñöôïc quan taâm.

Cô quan haønh chính caáp ñòa phöông coù traùch nhieäm ghi cheùp, baûo quaûn vaø baùo caùo leân cô quan caáp treân nhöõng söï kieän naøy theo ñònh kyø. Cô quan thoáng keâ seõ khai thaùc vaø coâng boá daàn.

Veà nguyeân taéc, taøi lieäu hoä tòch, hoä khaåu ghi nhaän thöôøng xuyeân vaø lieân tuïc caùc bieán coá nhaân khaåu ngay khi chuùng xaûy ra neân seõ coù tính chính xaùc hôn so vôùi toång ñieàu tra vaø ñieàu tra choïn maãu (phaûi döïa vaøo trí nhôù cuûa ngöôøi ñöôïc ñieàu tra ñeå thu goùp caùc döõ kieän veà caùc bieán coá ñaõ xaûy ra trong quaù khöù, do vaäy khoâng traùnh khoûi thieáu soùt).

Treân thöïc teá, coù nhieàu yeáu toá laøm cho döõ kieän maát phaàn chính xaùc vaø ngheøo naøn veà maët thoâng tin, nhaát laø ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån. Taïi caùc nöôùc naøy, heä thoáng quaûn lyù haønh chính coøn nhieàu laïc haäu, trình ñoä cuûa caùn boä caáp cô sôû chöa cao, vieäc ghi cheùp caùc söï kieän nhaân khaåu khoâng ñaày ñuû vaø thoáng nhaát neân heä thoáng taøi lieäu hoä tòch, hoä khaåu khoâng ñuû möùc ñoä chính xaùc ñeå nghieân cöùu nhöõng bieán ñoäng daân soá treân quy moâ caû nöôùc.

YÙ NGHÓA CUÛA MOÂN HOÏC

Phuïc vuï cho coâng taùc laäp caùc keá hoaïch, chính saùch, chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi

Khi nghieân cöùu daân soá cuûa moät laõnh thoå, caùc chuyeân gia thöôøng ñaët ra caùc caâu hoûi cô baûn nhö: soá daân cuûa vuøng naøy laø bao nhieâu, thaønh phaàn giôùi tính vaø caáu truùc tuoåi taùc nhö theá naøo, ñaëc ñieåm cö truù ra sao, quy moâ daân soá laø oån ñònh hay coù bieán ñoäng, cô caáu daân soá laø caân ñoái hôïp lyù hay maát caân ñoái, caùc nguyeân nhaân aûnh höôûng... Töø nhöõng thoâng tin naøy seõ cho bieát ñöôïc hieän traïng vaø döï baùo vieãn caûnh phaùt trieån daân soá trong töông lai. Treân cô sôû ñoù, caùc chuyeân gia seõ hoaïch ñònh caùc chính saùch daân soá quoác gia hôïp lyù vaø quaûn lyù hieäu quaû söï phaùt trieån daân soá cuûa ñaát nöôùc vaø töøng khu vöïc.

Maët khaùc, con ngöôøi vöøa laø löïc löôïng saûn xuaát, vöøa laø löïc löôïng tieâu duøng cuûa xaõ hoäi, do ñoù, caùc keát quaû nghieân cöùu cuûa Daân soá hoïc veà maët quy moâ, cô caáu seõ laø cô sôû xaùc ñaùng cho vieäc hoaïch ñònh caùc chính saùch, chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa quoác gia hay ñòa phöông.

Giuùp tìm hieåu, phaùt hieän vaø döï baùo caùc vaán ñeà kinh teá - xaõ hoäi

Quy moâ, cô caáu vaø söï bieán ñoäng daân soá thöôøng phaûn aûnh caùc ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi. Vì vaäy, vieäc nghieân cöùu Daân soá hoïc coøn cho pheùp tìm hieåu, phaùt hieän vaø döï baùo caùc vaán ñeà kinh teá - xaõ hoäi khaùc. Ví duï, söï maát caân ñoái veà giôùi tính ôû moät löùa tuoåi naøo ñoù coù theå laø do chieán tranh, do di cö hoaëc do ñieàu kieän soáng; söï buøng noå treû em trong giai ñoaïn hieän nay cho pheùp döï baùo söï buøng noå nhu caàu vieäc laøm trong thôøi gian 15-20 naêm sau...

MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

Daân soá

Daân soá (population): soá ngöôøi hieän dieän vaøo moät thôøi ñieåm naøo ñoù cuûa moät ñòa phöông, moät quoác gia hay cuûa moät taàng lôùp xaõ hoäi maø ta muoán nghieân cöùu. Ví duï: daân soá Vieät Nam vaøo 0 giôø ngaøy 01-04-1999 laø 76.324.753 ngöôøi, daân soá thaønh phoá Hoà Chí Minh vaøo 0 giôø ngaøy 01-04-1999 laø 5.037.155 ngöôøi.

Ñoaøn heä

Ñoaøn heä (cohort): taäp hôïp nhöõng nhoùm ngöôøi cuøng traûi qua moät söï kieän nhaân khaåu trong moät khoaûng thôøi gian nhö nhau (thöôøng laø moät naêm). Ví duï: ñoaøn heä ñoàng sinh goàm nhöõng ngöôøi sinh cuøng moät naêm (hay coøn goïi laø theá heä ñoàng sinh), ñoaøn heä ñoàng hoân goàm nhöõng ngöôøi keát hoân cuøng moät naêm.

Söï kieän nhaân khaåu

Söï kieän nhaân khaåu (hay bieán coá nhaân khaåu) bao goàm: sinh saûn, töû vong, hoân nhaân (keát hoân vaø taùi hoân), chaám döùt hoân nhaân, di daân (nhaäp cö vaø xuaát cö).

Caùch tính tuoåi trong daân soá hoïc

Tuoåi theo naêm nieân lòch

Ñöôïc tính caên cöù vaøo naêm sinh vaø naêm tính toaùn. Ví duï, moät ngöôøi ñöôïc sinh vaøo naêm 1980, ñeán naêm 2000 tuoåi theo naêm nieân lòch tính ñöôïc laø 20 tuoåi.

Tuoåi ñuùng ñeán ngaøy-thaùng-naêm

Ñöôïc tính caên cöù vaøo ngaøy-thaùng-naêm sinh vaø ngaøy-thaùng-naêm tính toaùn. Ví duï, moät ngöôøi coù ngaøy-thaùng-naêm sinh laø: 08-03-1980, ñeán ngaøy 07-03-2000, tuoåi ñuùng tính ñöôïc laø 19 tuoåi 11 thaùng 29 ngaøy; ñeán ngaøy 08-03-2000, tuoåi ñuùng tính ñöôïc laø 20 tuoåi.

Tuoåi troïn naêm

Ñöôïc tính caên cöù vaøo ngaøy-thaùng-naêm sinh vaø ngaøy-thaùng-naêm tính toaùn nhöng chæ laáy soá naêm ñaõ soáng troïn. Ví duï, ngaøy-thaùng-naêm sinh: 08-03-1980, ngaøy-thaùng-naêm tính toaùn: 07-03-2000, tuoåi troïn naêm tính ñöôïc laø 19 tuoåi; hoaëc ngaøy-thaùng-naêm tính toaùn: 08-03-2000 hay 07-03-2001, tuoåi troïn naêm tính ñöôïc ñeàu laø 20 tuoåi.

0 1 2 3 4 5 ---> tuoåi ñuùng

0 1 2 3 4 ---> tuoåi troïn naêm

PHAÂN BOÁ DAÂN CÖ

KHAÙI NIEÄM

Daân cö vaø nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu

Daân cö (inhabitant): taäp hôïp nhöõng ngöôøi cuøng cö truù treân moät laõnh thoå nhaát ñònh ñöôïc ñaëc tröng bôûi keát caáu, moái quan heä qua laïi vôùi nhau veà maët kinh teá, bôûi tính chaát phaân coâng lao ñoäng. Ví duï: daân cö vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng, daân cö vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, daân cö thaønh phoá Haø Noäi, daân cö thaønh phoá Hoà Chí Minh.

Daân cö coù nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu sau:

- Daân cö laø löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu cuûa xaõ hoäi. ÔÛ möùc ñoä nhaát ñònh, söï phaùt trieån vaø phaân boá saûn xuaát ôû caùc nöôùc hay caùc vuøng laõnh thoå phuï thuoäc nhieàu vaøo nguoàn lao ñoäng, tröôùc heát laø nhöõng ngöôøi tröïc tieáp lao ñoäng, vaøo keát caáu vaø chaát löôïng cuûa daân cö.

- Daân cö laø ngöôøi tieâu thuï phaàn lôùn nhöõng saûn phaåm do hoï saûn xuaát ra. Do vaäy, daân cö coù aûnh höôûng quan troïng ñeán söï phaân boá vaø phaùt trieån caùc ngaønh kinh teá.

- Daân cö coù quaù trình taùi saûn xuaát rieâng cuûa mình. Tuøy thuoäc vaøo caùc nhaân toá chính trò, xaõ hoäi, quaù trình naøy dieãn ra khaùc nhau theo thôøi gian vaø khoâng gian.

Phaân boá daân cö

Phaân boá daân cö laø söï saép xeáp soá daân moät caùch töï phaùt hoaëc töï giaùc treân moät laõnh thoå nhaát ñònh sao cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän soáng vaø caùc yeâu caàu phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.

Maät ñoä daân cö

Maät ñoä daân cö laø chæ tieâu ñaùnh giaù söï phaân boá daân cö treân moät laõnh thoå, ñoù laø töông quan giöõa toaøn boä soá daân tính treân toaøn boä dieän tích laõnh thoå maø daân soá aáy cö truù taïi moät thôøi ñieåm, ñôn vò tính baèng soá ngöôøi/km2.

Soá daân cuûa laõnh thoå

Maät ñoä daân cö = ---------------------------------------- (ngöôøi/km2)

Dieän tích töï nhieân cuûa laõnh thoå

Ví duï: naêm 1994, maät ñoä daân cö cuûa Singapore laø 4.991 ngöôøi/km2, Banglades: 810 ngöôøi/km2, Nhaät: 336 ngöôøi/km2. Vieät Nam, vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng: 1.125 ngöôøi/km2, ñoàng baèng soâng Cöûu Long: 405 ngöôøi/km2.

Maät ñoä daân cö laø moät ñaïi löôïng bình quaân, phaûn aùnh möùc ñoä taäp trung daân cö treân moät vuøng laõnh thoå, chöù khoâng mang yù nghóa laø söï phaân boá daân cö ñoàng ñeàu treân töøng ñôn vò dieän tích.

Tuøy theo muïc ñích nghieân cöùu, coù caùc loaïi maät ñoä:

- Maät ñoä daân cö thaønh thò: soá daân treân moät ñôn vò dieän tích thaønh phoá.

- Maät ñoä daân cö noâng thoân: soá daân treân moät ñôn vò dieän tích laøng maïc.

- Maät ñoä daân cö treân moät ñôn vò dieän tích canh taùc (ngöôøi/ha).

- Maät ñoä lao ñoäng treân moät ñôn vò dieän tích canh taùc (lao ñoäng/ha)...

CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN PHAÂN BOÁ DAÂN CÖ

Söï phaân boá daân cö treân moät laõnh thoå laø keát quaû cuûa söï taùc ñoäng toång hôïp cuûa nhieàu yeáu toá töï nhieân, kinh teá - xaõ hoäi vaø lòch söû. Caùc yeáu toá töï nhieân laø tieàn ñeà vaø coù vai troø quan troïng, caùc yeáu toá kinh teá - xaõ hoäi vaø lòch söû coù aûnh höôûng quyeát ñònh.

Caùc yeáu toá töï nhieân

Con ngöôøi laø moät boä phaän cuûa töï nhieân, ñoàng thôøi laø thöïc theå cuûa xaõ hoäi. Söï phaân boá daân cö dieãn ra trong hoaøn caûnh töï nhieân neân chòu aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá töï nhieân ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh. Caùc yeáu toá töï nhieân taùc ñoäng ñeán söï phaân boá daân cö coù theå ñöôïc xem xeùt qua hai khía caïnh:

- Khía caïnh sinh lyù: con ngöôøi chæ coù khaû naêng thích nghi trong nhöõng giôùi haïn sinh thaùi nhaát ñònh, vöôït qua ngöôõng giôùi haïn ñoù seõ coù haïi cho söùc khoûe hoaëc seõ khoâng soáng ñöôïc. Do vaäy, nhöõng nôi naøo coù ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi cho söùc khoûe, an toaøn sinh meänh thì nôi ñoù daân cö taäp trung ñoâng ñuùc.

- Khía caïnh kinh teá: nôi naøo coù caùc ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi cho cö truù vaø caùc hoaït ñoäng saûn xuaát phaùt trieån thì nôi ñoù thöôøng taäp trung ñoâng daân cö.

Khí haäu

Khí haäu laø yeáu toá töï nhieân coù aûnh höôûng roõ neùt nhaát ñeán söï phaân boá daân cö. Nhìn chung, nôi naøo coù khí haäu aám aùp, oân hoøa thöôøng thu huùt daân cö, ngöôïc laïi, quaù noùng hay quaù laïnh seõ haïn cheá möùc ñoä taäp trung daân cö. Trong cuøng moät ñôùi khí haäu, con ngöôøi deã thích nghi vôùi kieåu khí haäu coù tính chaát haûi döông hôn kieåu khí haäu coù tính chaát luïc ñòa.

Trong thöïc teá, daân cö taäp trung ñoâng nhaát ôû khu vöïc oân ñôùi, sau ñoù ñeán khu vöïc nhieät ñôùi. ÔÛ khu vöïc khí haäu noùng aåm, daân cö truø maät hôn so vôùi caùc vuøng khoâ haïn. Taïi caùc hoang maïc noùng, hoang maïc laïnh hay caùc vuøng nuùi cao baêng giaù, thöôøng khoâng coù hoaëc coù raát ít ngöôøi ôû.

Nöôùc

Nöôùc laø yeáu toá quan troïng thöù hai taùc ñoäng ñeán söï phaân boá daân cö vì nöôùc raát caàn thieát cho caùc hoaït ñoäng sinh hoaït vaø saûn xuaát cuûa con ngöôøi.

Coù theå noùi, nôi naøo coù nöôùc thì nôi ñoù coù con ngöôøi sinh soáng. Caùc neàn vaên minh ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi ñeàu phaùt sinh trong nhöõng löu vöïc soâng lôùn nhö: vaên minh Löôõng Haø (Babylone) ôû löu vöïc soâng Tigre vaø Euphrate, vaên minh Ai Caäp ôû löu vöïc soâng Nil, vaên minh AÁn Ñoä ôû löu vöïc soâng AÁn - Haèng... Ngaøy nay, caùc vuøng naøy vaãn laø nhöõng nôi coù maät ñoä daân cö cao nhaát theá giôùi. Caùc thaønh phoá lôùn treân theá giôùi ñeàu coù soâng chaûy qua.

Ñòa hình vaø ñaát ñai

Ñòa hình vaø ñaát ñai cuõng laø caùc yeáu toá coù aûnh höôûng ñeán söï phaân boá daân cö. Caùc ñoàng baèng coù ñòa hình thaáp, ñaát ñai maøu môõ thuaän tieän cho hoaït ñoäng noâng nghieäp thì daân cö ñoâng ñuùc. Nhöõng ñoàng baèng chaâu thoå cuûa caùc con soâng lôùn laø nôi hoäi ñuû caùc ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi (khí haäu, ñaát ñai, nguoàn nöôùc) cho cö truù vaø saûn xuaát neân ñoâng daân. Ngöôïc laïi, nhöõng vuøng nuùi non hieåm trôû, ít ñaát troàng troït, ñi laïi khoù khaên laø nhöõng vuøng ít coù söùc thu huùt daân cö.

Treân bình dieän theá giôùi, ña soá daân cö taäp trung treân caùc ñoàng baèng coù ñoä cao tuyeät ñoái khoâng quaù 200m, ñaáy laø nôi coù nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi cho caû vieäc cö truù vaø saûn xuaát.

Khoaùng saûn

Vieäc khai thaùc caùc loaïi khoaùng saûn phuïc vuï cho caùc hoaït ñoäng saûn xuaát vaø sinh hoaït cuûa con ngöôøi khoâng nhaát thieát ñöa ñeán söï taäp trung daân cö trong moïi tröôøng hôïp, maø coøn tuøy thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi vaø kyõ thuaät.

Vieäc khai thaùc caùc moû than ôû Anh ñaõ ñöa ñeán söï taäp trung daân cö raát lôùn, taïo thaønh nhöõng vuøng lieân thò. Ngöôïc laïi ôû Myõ, vôùi toå chöùc kyõ thuaät khai thaùc, caùc vuøng coù khai thaùc than khoâng phaûi laø nôi ñoâng daân. ÔÛ chaâu AÂu, nhaát laø ôû Phaùp, caùc moû saét thu huùt söï taäp trung daân cö, ngöôïc laïi ôû Myõ vaø Lieân Xoâ (cuõ) khoâng coù söï taäp trung daân cö taïi caùc vuøng naøy.

Caùc yeáu toá kinh teá - xaõ hoäi vaø lòch söû

Trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát

Caùc yeáu toá töï nhieân chæ taïo ra khaû naêng cho vieäc taäp trung daân cö, khaû naêng aáy coù hieän thöïc hay khoâng coøn do caùc yeáu toá xaõ hoäi, tröôùc heát laø trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát chi phoái.

Trong xaõ hoäi nguyeân thuûy, con ngöôøi sinh soáng baèng saên baén haùi löôïm vôùi nhöõng coâng cuï lao ñoäng raát thoâ sô vaø thöôøng phaûi di chuyeån theo nguoàn thöùc aên coù trong töï nhieân, nay ñaây mai ñoù neân caàn moät khoaûng khoâng gian roäng lôùn. Do vaäy, daân cö phaân boá thöa thôùt.

Nhôø vieäc tìm ra löûa vaø cheá taùc ra caùc coâng cuï lao ñoäng baèng ñoàng, baèng saét, neàn noâng nghieäp ñònh canh ñònh canh ñònh cö ra ñôøi, daân cö taäp trung taïi caùc vuøng ñoàng baèng, hình thaønh neân caùc ñieåm quaàn cö noâng thoân.

Töø sau caùch maïng coâng nghieäp laàn thöù nhaát, böùc tranh phaân boá daân cö treân theá giôùi coù nhieàu thay ñoåi. Daân cö taäp trung ñoâng ñuùc quanh caùc trung taâm coâng nghieäp. Coâng nghieäp hoùa keùo theo ñoâ thò hoùa, nhieàu thaønh phoá môùi ra ñôøi thu huùt maïnh meõ daân cö töø nhöõng nôi khaùc.

Cuøng vôùi söï tieán boä cuûa khoa hoïc vaø coâng ngheä - maø ngaøy nay ñaõ trôû thaønh löïc löôïng saûn xuaát tröïc tieáp, söï phaân boá daân cö treân theá giôùi coù nhieàu neùt môùi, nhieàu trung taâm daân cö lôùn ñaõ hình thaønh ngay caû ôû caùc vuøng quanh naêm baêng giaù, vuøng nuùi cao 3000-4000 meùt, vuøng hoang maïc noùng boûng, thaäm chí coøn vöôn ra taän ngoaøi bieån.

Tính chaát cuûa neàn kinh teá

Söï phaân boá daân cö phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa neàn kinh teá. Hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp ñoøi hoûi daân cö taäp trung hôn hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp. Do ñaëc ñieåm cuûa saûn xuaát coâng nghieäp laø lieân tuïc, taäp trung cao, quy moâ lôùn, khoái löôïng saûn phaåm nhieàu theo daây chuyeàn phöùc taïp, caàn nhieàu coâng nhaân, neân maät ñoä daân cö ôû caùc thaønh phoá, khu coâng nhieäp cao hôn nhieàu so vôùi vuøng noâng thoân hoaït ñoäng noâng nghieäp.

Trong khu vöïc coâng nghieäp, maät ñoä daân cö cao hay thaáp tuøy theo tính chaát cuûa töøng ngaønh saûn xuaát. Caùc ngaønh deät, may maëc, cheá bieán thöïc phaåm... laø nhöõng ngaønh caàn nhieàu lao ñoäng hôn caùc ngaønh khaùc.

Trong ñieàu kieän hieän nay, nhôø ñieän khí hoùa, töï ñoäng hoùa vaø lieân hieäp hoùa, nhieàu khu coâng nghieäp lôùn vaø hieän ñaïi ra ñôøi vôùi maät ñoä daân cö khoâng quaù cao. Kyõ thuaät caøng tieân tieán, möùc ñoä taäp trung daân cö trong caùc khu coâng nghieäp coù xu höôùng caøng giaûm.

Hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp taäp trung daân cö ñoâng hay ít tuøy thuoäc vaøo töøng loaïi caây troàng. Vieäc canh taùc luùa nöôùc ñoøi hoûi raát nhieàu lao ñoäng neân nhöõng vuøng troàng luùa nöôùc ñoàng thôøi laø nhöõng vuøng daân cö truø maät nhaát theá giôùi. Ngöôïc laïi, caùc vuøng troàng luùa mì, ngoâ hay caùc loaïi caây coâng nghieäp... coù daân cö khoâng ñoâng laém do khoâng caàn nhieàu lao ñoäng.

Lòch söû khai thaùc laõnh thoå

Nhìn chung, nhöõng khu vöïc sôùm ñöôïc con ngöôøi khai thaùc ñeå cö truù vaø saûn xuaát thöôøng laø nôi ñoâng daân vôùi maät ñoä cao nhaát theá giôùi: caùc ñoàng baèng phía Ñoâng vaø Ñoâng nam Trung Quoác, Ñoâng Nam AÙ, AÁn - Haèng, Taây AÂu, tam giaùc chaâu soâng Nil. Ngöôïc laïi, nhöõng laõnh thoå môùi ñöôïc khai thaùc, daân cö taäp trung ít ñoâng ñuùc hôn: Canada, UÙc, vuøng Ñoâng Siberia cuûa Lieân bang Nga...

Chuyeån cö

Chuyeån cö chính laø söï phaân boá laïi daân cö. Caùc doøng chuyeån cö quoác teá vaø trong nöôùc ñaõ goùp phaàn ít nhieàu taùc ñoäng ñeán söï phaân boá daân cö theá giôùi.

Trong lòch söû, söï chuyeån cö töø chaâu AÂu sang chaâu Myõ, chaâu UÙc sau hai theá kyû ñaõ laøm cho soá daân cuûa caùc nöôùc Hoa Kyø, Canada, UÙc taêng leân nhanh choùng. Trong khoaûng thôøi gian töø 1750-1900, daân soá chaâu AÂu chæ taêng 3 laàn, trong khi daân soá chaâu Myõ taêng 12 laàn. Chuyeån cö cöôõng böùc töø chaâu Phi sang chaâu Myõ ñaõ laøm giaûm soá löôïng vaø maät ñoä daân cö cuûa chaâu luïc naøy. Giöõa theá kyû XVII, daân soá chaâu Phi baèng 18,4% daân soá theá giôùi. Traûi qua nhieàu thôøi kyø bò baét baùn sang chaâu Myõ laøm noâ leä, ñeán naêm 1975, daân soá chaâu Phi chæ coøn baèng 8% daân soá theá giôùi.

ÑAËC ÑIEÅM PHAÂN BOÁ DAÂN CÖ TREÂN THEÁ GIÔÙI

Ngaøy nay, con ngöôøi coù maët haàu nhö ôû khaép moïi nôi treân theá giôùi, nhöng söï phaân boá raát khoâng ñoàng ñeàu, coù vuøng ñoâng daân, coù vuøng thöa daân, thaäm chí coù vuøng laïi khoâng coù ngöôøi ôû. Maät ñoä daân cö trung bình cuûa theá giôùi hieän nay khoaûng 45 ngöôøi/km2, nhöng yù nghóa cuûa con soá naøy bò haïn cheá bôûi söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu cuûa daân cö. Tính chaát khoâng ñoàng ñeàu cuûa söï phaân boá cuûa daân cö ñöôïc theå hieän döôùi nhieàu khía caïnh.

Theo ñoä cao ñòa hình

Daân cö treân theá giôùi phaân boá khaùc nhau theo ñoä cao ñòa hình. Nhöõng nôi coù ñoä cao töø 500m trôû xuoáng (57,3% dieän tích) laø ñòa baøn cö truù cuûa tuyeät ñaïi boä phaän daân cö theá giôùi (80% daân soá theá giôùi).

Trong vuøng oân ñôùi, nhöõng nôi coù ñòa hình thaáp thöôøng laø nhöõng nôi coù nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi thöôøng, coøn trong vuøng nhieät ñôùi thöôøng laø nhöõng nôi coù ñòa hình cao hôn.

Theo vó tuyeán

Ñaïi boä phaän daân cö theá giôùi taäp trung ôû Baéc baùn caàu, nhöõng ñieåm daân cö cö truù thöôøng xuyeân leân ñeán vó ñoä 78oB, coøn ôû Nam baùn caàu chæ ñeán vó ñoä 54oN. Veà cô baûn, daân cö taäp trung ôû caùc vó ñoä thuoäc vuøng oân ñôùi vaø nhieät ñôùi. Trong vuøng oân ñôùi coù 58% daân soá theá giôùi, coøn vuøng nhieät ñôùi 40%.

Theo chaâu luïc

Daân cö phaân boá khoâng ñoàng ñeàu theo caùc chaâu luïc, chuû yeáu taäp trung ôû Cöïu luïc ñòa chieám khoaûng 70% dieän tích vaø 86% daân soá theá giôùi, trong khi ñoù, Taân luïc ñòa chæ chieám 30% dieän tích vôùi 14% daân soá.

Daân soá theá giôùi vaø caùc chaâu luïc (1995)

Chaâu luïc Daân soá

(trieäu ngöôøi) Dieän tích

(trieäu km2) Maät ñoä daân cö

(ngöôøi/km2) Toaøn theá giôùi 5.716,4 149,0 38,3 Chaâu AÙ 3.458,0 44,4 77,9 Chaâu Myõ 774,8 42,1 18,4 Chaâu Phi 728,1 30,3 24,0 Chaâu AÂu 727,0 10,5 69,2 Chaâu Ñaïi döông 28,5 8,5 3,4 Chaâu Nam cöïc 0 13,2 0 (Nguoàn: Atlas EÙconomique Mondial - 1998 - Les 226 Pays EÙtudieùs)

Chaâu AÙ coù maät ñoä daân cö cao nhaát theá giôùi: hôn hai laàn so vôùi maät ñoä trung bình cuûa theá giôùi, hôn 3,24 laàn so vôùi chaâu Phi, hôn 4,2 laàn chaâu Myõ vaø 22,9 laàn chaâu UÙc vaø chaâu Ñaïi döông. Caùc vuøng daân cö truø phuù nhaát taäp trung ôû Nam AÙ, Ñoâng Nam AÙ, phía Ñoâng Trung Quoác, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân. ÔÛ ñaây coù hôn 50 thaønh phoá trieäu daân, ñieån hình laø caùc thaønh phoá coù treân möôøi trieäu daân: Tokyo (28,5 trieäu-1992), Thöôïng Haûi (14,1 trieäu), Bombay (13,3 trieäu), Seoul (11,6 trieäu), Baéc Kinh (11,4 trieäu), Calcuta (11,1 trieäu), Jakarta (10,1 trieäu). Caùc vuøng nuùi cao AÁn Ñoä, Trung Quoác, vuøng Siberia vaø moät soá hoang maïc laø nhöõng nôi daân cö thöa thôùt.

Chaâu AÂu coù maät ñoä daân cö ñöùng haøng thöù hai treân theá giôùi sau chaâu AÙ vaø cuõng cao hôn nhieàu so vôùi caùc chaâu luïc khaùc: 2,9 laàn so vôùi chaâu Phi, gaàn 3,8 laàn so vôùi chaâu Myõ, vaø gaàn 20,4 laàn so vôùi chaâu UÙc vaø chaâu Ñaïi döông. Daân cö chaâu AÂu phaân boá khaù ñoàng ñeàu, ngoaïi tröø phaàn phía Baéc vaø Ñoâng Baéc daân cö keùm truø maät hôn.

Chaâu Phi coù maät ñoä daân cö thaáp hôn chaâu AÙ, chaâu AÂu nhöng vaãn coøn cao hôn so vôùi caùc chaâu luïc khaùc. Khu vöïc taäp trung ñoâng daân laø vuøng duyeân haûi Ñoâng vaø Taây Phi, ven Ñòa Trung Haûi, ñaëc bieät laø chaâu thoå soâng Nil vôùi caùc thaønh phoá trieäu daân: Cairo (7,69 trieäu-1985), Alexandre (2,93 trieäu). Caùc vuøng thöa daân laø caùc vuøng hoang maïc Sahara, Calahari, boàn ñòa Congo, röøng raäm nhieät ñôùi.

Chaâu Myõ, maät ñoä daân cö khoâng cheânh leäch nhau nhieàu giöõa caùc vuøng Baéc, Trung vaø Nam Myõ. Daân cö ñoâng ñuùc ôû khu vöïc Ñoâng Baéc Hoa Kyø vôùi hai trung taâm lôùn: New York (16,2 trieäu daân - 1992), Chicago (6,84 trieäu daân). Nhöõng nôi ít daân nhaát laø baùn ñaûo Alaska, ñaûo Greenland, phía baéc Canada keå caû caùc ñaûo, vuøng röøng raäm xích ñaïo Amazone, hoang maïc Atacama.

Chaâu UÙc vaø chaâu Ñaïi döông daân cö thöa thôùt nhaát vôùi maät ñoä daân cö chöa ñeán 4 ngöôùi/km2. Haàu heát daân cö taäp trung ôû phía Ñoâng vaø Ñoâng Nam UÙc, coøn vuøng hoang maïc roäng lôùn gaàn nhö khoâng coù söï cö truù thöôøng xuyeân cuûa con ngöôøi.

Theo quoác gia

Naêm 1987, daân soá theá giôùi ñaït 5,026 tyû ngöôøi, thì coù khoaûng 23,7% daân soáng ôû caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån, trong khi ñoù, coù ñeán 76,3% daân soáng ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ñeán naêm 1996, daân soá cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån chæ chieám khoaûng 20,17%, trong khi daân soá cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån chieám ñeán 79,83% daân soá theá giôùi vôùi toång soá hôn 5,804 tyû ngöôøi.

Xeùt theo quy moâ daân soá, coù quoác gia daân soá quaù ñoâng, coù quoác gia daân soá laïi quaù ít. Caùc quoác gia coù daân soá ñoâng ñöùng haøng ñaàu nhö Trung Quoác (1.129 trieäu), AÁn Ñoä (930 trieäu), Hoa Kyø (263 trieäu), Indonesia (198 trieäu), Brazil (157,8 trieäu), Nga (148,3 trieäu), Nhaät Baûn (125,2 trieäu), Bangladesh (119,2 trieäu), Nigeria (101 trieäu), Mexico (93,7 trieäu), Ñöùc (81,8 trieäu), Vieät Nam (75 trieäu). Chæ vôùi 12 quoác gia naøy, ñaõ chieám 63% daân soá theá giôùi naêm 1995.

Nhöõng quoác gia coù maät ñoä daân cö cao thuoäc loaïi cao nhaát theá giôùi taäp trung chuû yeáu ôû Nam AÙ, Ñoâng Nam AÙ, Ñoâng Baéc AÙ nhö Bangladesh (848,7 ngöôøi/km2), Nhaät Baûn (330,6 ngöôøi/km2), AÁn Ñoä (273 ngöôøi/km2).

Tính chaát khoâng ñoàng ñeàu cuõng theå hieän roõ trong vieäc phaân boá daân cö giöõa caùc vuøng trong phaïm vi laõnh thoå cuûa moät quoác gia, tröø nhöõng quoác gia coù dieän tích quaù nhoû.

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ

KHAÙI NIEÄM VAØ YÙ NGHÓA

Cô caáu daân soá (population structure): laø söï phaân chia soá daân theo nhöõng tieâu chuaån nhaát ñònh thaønh nhöõng boä phaän daân soá khaùc nhau. Caùc tieâu chuaån coù theå laø giôùi tính, tuoåi, thaønh phaàn daân toäc, quoác tòch, ngoân ngöõ, toân giaùo, ngheà nghieäp, nôi cö truù... Caùc thuaät ngöõ: cô caáu daân soá, keát caáu daân soá hay caáu truùc daân soá coù yù nghóa töông ñöông.

Trong Daân soá hoïc, caùc loaïi cô caáu daân soá ñöôïc chia thaønh hai nhoùm:

- Cô caáu sinh hoïc hay cô caáu töï nhieân cuûa daân soá goàm: cô caáu daân soá theo giôùi tính, ñoä tuoåi...

- Cô caáu xaõ hoäi cuûa daân soá goàm: cô caáu daân soá theo thaønh phaàn daân toäc, quoác tòch, trình ñoä vaên hoùa, tình traïng hoân nhaân, ngheà nghieäp, nôi cö truù...

Moãi khía caïnh nghieân cöùu phaûn aûnh moät maët cuûa tình traïng daân soá. Do vaäy, muoán hieåu cô caáu daân soá moät caùch ñaày ñuû, caàn phaûi xem xeùt caû veà phöông dieän sinh hoïc vaø xaõ hoäi.

Cô caáu sinh hoïc hay cô caáu töï nhieân cuûa daân soá phaûn aûnh nhöõng ñaëc ñieåm veà theå traïng vaø tieàm löïc phaùt trieån cuûa daân soá. Söï thay ñoåi theo thôøi gian cuûa cô caáu sinh hoïc laø söï bieán ñoäng töï nhieân cuûa daân soá.

Cô caáu xaõ hoäi cuõng ñöôïc quan taâm nghieân cöùu nhieàu vì noù aûnh höôûng tröïc tieáp, saâu saéc ñeán hoaït ñoäng cuûa toaøn xaõ hoäi. Moãi caù nhaân trong cuoäc ñôøi cuûa mình thöôøng thay ñoåi ngheà nghieäp, naâng cao trình ñoä vaên hoùa, trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät... Chính nhöõng söï thay ñoåi naøy theo thôøi gian laø söï bieán ñoäng xaõ hoäi cuûa daân soá. Nghieân cöùu cô caáu xaõ hoäi ôû nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau (naêm toång ñieàu tra) cho thaáy khuynh höôùng bieán ñoäng xaõ hoäi cuûa daân soá trong thôøi khoaûng ñoù.

Thoâng qua vieäc nghieân cöùu cô caáu daân soá cuûa moät laõnh thoå, moät quoác gia giuùp ta ñaùnh giaù ñöôïc chaát löôïng vaø tieàm naêng lao ñoäng cuûa daân soá, giuùp döï ñoaùn ñöôïc caùc nhu caàu vaø chieàu höôùng phaùt trieån cuûa daân soá trong töông lai, töø ñoù, giuùp tính toaùn hay hoaïch ñònh caùc chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cho töông lai.

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO GIÔÙI TÍNH

Khaùi nieäm vaø yù nghóa

Trong thaønh phaàn giôùi tính cuûa moät daân soá, bao giôø cuõng coù caû nam vaø nöõ. Caáu truùc giôùi tính cuûa daân soá coù aûnh höôûng quan troïng ñeán möùc ñoä taêng giaûm soá löôïng cuûa daân soá ñoù ôû töøng thôøi kyø, ñeán söï phaân coâng lao ñoäng vaø moïi hoaït ñoäng khaùc cuûa xaõ hoäi. Nghieân cöùu cô caáu daân soá theo giôùi tính coøn coù yù nghóa thöïc tieãn raát lôùn trong vieäc phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi vaø aùp duïng caùc chính saùch cuûa moãi quoác gia.

Cô caáu giôùi tính cuûa daân soá thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng tyû leä giôùi tính hay heä soá giôùi tính.

Caùc chæ tieâu phaân tích

Tyû leä giôùi tính

Tyû leä giôùi tính laø töông quan soá löôïng nam hoaëc nöõ so vôùi toång soá daân vaø ñöôïc tính theo tyû leä phaàn traêm (%).

Soá nam

Tyû leä nam = ----------------- x 100%

Toång daân soá

Soá nöõ

Tyû leä nöõ = ----------------- x 100%

Toång daân soá

Ví duï, theo keát quaû ñieàu tra daân soá Vieät Nam, ngaøy 01-04-1999, tyû leä nam laø 49,1%, tyû leä nöõ laø 50,9% so vôùi toång daân soá.

Heä soá giôùi tính

Soá nam

Heä soá giôùi tính = ------------- x 100

Soá nöõ

- Neáu heä soá naøy = 100 : soá nam vaø soá nöõ baèng nhau.

- Neáu heä soá naøy > 100 : soá nam nhieàu hôn soá nöõ.

- Neáu heä soá naøy < 100 : soá nam ít hôn soá nöõ.

Söï bieán ñoäng cuûa heä soá giôùi tính

Theo tuoåi

Moät caùch phoå bieán ôû treû sô sinh, heä soá giôùi tính thöôøng dao ñoäng trong khoaûng 104-106 (104-106 nam/100 nöõ), nghóa laø soá nam thöôøng nhieàu hôn soá nöõ töø 4-6%, nhöng heä soá naøy khoâng giöõ nguyeân maø seõ thay ñoåi theo chieàu höôùng giaûm töø tuoåi tröôûng thaønh trôû ñi, nhaát laø ôû nhoùm tuoåi giaø, heä soá giôùi tính seõ giaûm nhanh.

Theo khu vöïc

Heä soá giôùi tính cuõng khoâng gioáng nhau giöõa caùc nöôùc khaùc nhau vaø caùc khu vöïc khaùc nhau treân theá giôùi. Nhöõng nöôùc kinh teá phaùt trieån thöôøng coù soá nöõ nhieàu hôn soá nam, tuoåi thoï trung bình cuûa nam giôùi thöôøng thaáp hôn tuoåi thoï trung bình cuûa nöõ giôùi (chaâu AÂu, Baéc Myõ, UÙc vaø New Zealand). Traùi laïi, nhöõng nöôùc kinh teá chaäm phaùt trieån thöôøng coù soá nam nhieàu hôn soá nöõ, tuoåi thoï trung bình giöõa nam vaø nöõ khoâng cheânh nhau nhieàu, thaäm chí coù nöôùc tuoåi thoï trung bình cuûa nam cao hôn tuoåi thoï trung bình cuûa nöõ. Nhöõng nöôùc coù soá nam troäi hôn laø nhöõng nöôùc Nam AÙ, caùc quaàn ñaûo Melanesia, Polynesia, Micronesia.

Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán heä soá giôùi tính

Söï phaân phoái giôùi tính ôû treû sô sinh

Söï cheânh leäch giöõa soá nam vaø nöõ khi môùi sinh phuï thuoäc chuû yeáu vaøo caáu truùc gen. ÔÛ ngöôøi, giôùi tính laø moät tính traïng vaø ñöôïc quy ñònh bôûi moät caëp gen naèm treân caëp nhieãm saéc theå giôùi tính. Neáu laø nöõ, caëp nhieãm saéc theå giôùi tính ñoù ñoàng daïng, ñöôïc kyù laø hieäu laø XX vaø töø teá baøo sinh duïc nöõ chæ hình thaønh moät loaïi giao töû (noaõn) mang moät nhieãm saéc theå X. Neáu laø nam, caëp nhieãm saéc theå giôùi tính ñoù khoâng ñoàng daïng, ñöôïc kyù hieäu laø XY vaø töø teá baøo sinh duïc nam seõ hình thaønh hai loaïi giao töû (tinh truøng) laø X vaø Y. Khi noaõn X keát hôïp vôùi tinh truøng X seõ taïo ra con gaùi vaø keát hôïp vôùi Y seõ taïo ra con trai. Treân lyù thuyeát, söï phoái hôïp ngaãu nhieân cuûa hai loaïi giao töû naøy seõ hình thaønh giôùi tính ôû theá heä sau theo tyû leä (1:1). Tuy nhieân, treân thöïc teá ôû nam giôùi, tyû leä giao töû Y thöôøng nhieàu hôn giao töû X, neân ôû theá heä sau, soá treû sô sinh nam thöôøng nhieàu hôn soá treû sô sinh nöõ, do ñoù heä soá giôùi tính ôû treû sô sinh thöôøng lôùn hôn 100. Khi lôùn leân, heä soá giôùi tính thay ñoåi theo chieàu höôùng giaûm vaø thöôøng nhoû hôn 100.

Söï khaùc bieät tyû suaát töû vong giöõa nam vaø nöõ

Chieán tranh laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân quan troïng gaây ra söï cheânh leäch lôùn trong caáu truùc nam nöõ. Trong chieán tranh, möùc töû vong cuûa nam giôùi thöôøng cao hôn nhieàu so vôùi töû vong cuûa nöõ giôùi, do ñoù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán cô caáu nam nöõ cuûa nhieàu nöôùc vaø haäu quaû cuûa noù keùo daøi qua nhieàu theá heä. Ví duï, Thuïy Ñieån khoâng coù chieán tranh töø naêm 1813 neân soá nam vaø nöõ ôû ñoä tuoåi 30-50 gaàn nhö ngang nhau. Trong khi ñoù, ôû Lieân Bang Nga sau chieán tranh theá giôùi thöù hai, heä soá giôùi tính chæ baèng 81,82 (hay tyû leä nam vaø nöõ laø 45% vaø 55% so vôùi toång daân soá).

Söï khaùc nhau veà ñieàu kieän soáng vaø laøm vieäc cuõng aûnh höôûng ñeán tyû suaát töû vong cuûa nam vaø nöõ. Nam giôùi thöôøng laøm vieäc trong nhöõng ñieàu kieän naëng nhoïc, ñoäc haïi, vaát vaû hôn nöõ giôùi, hay tình traïng teä naïn xaõ hoäi nhö nghieän röôïu, ma tuùy, moät soá beänh taät... laø nhöõng yeáu toá aûnh höôûng maïnh ñeán möùc töû vong cuûa nam giôùi.

Caùc nguyeân nhaân laøm thay ñoåi heä soá giôùi tính cuõng coù söï phaân hoùa theo töøng nhoùm nöôùc. ÔÛ caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån, nam thöôøng coù tyû suaát töû vong cao hôn nöõ. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, möùc töû vong cuûa nöõ giôùi laïi coù phaàn troäi hôn, ñaëc bieät laø ôû caùc baø meï khi sinh nôû vaø caùc em gaùi do tình traïng thieáu chaêm soùc hay nuoâi döôõng.

Tuoåi thoï trung bình laø moät chæ tieâu toång hôïp ñeå ñaùnh giaù söï khaùc bieät möùc töû vong cuûa hai giôùi. Tuoåi thoï trung bình cuûa giôùi naøy so vôùi giôùi kia caøng cheânh leäch thì cô caáu giôùi tính caøng thay ñoåi. ÔÛ phaàn lôùn caùc nöôùc treân theá giôùi, tuoåi thoï trung bình cuûa nöõ thöoøng cao hôn tuoåi thoï trung bình cuûa nam töø 2-3 naêm. Nhieàu nöôùc chaâu AÂu, Hoa Kyø, Canada, Nhaät Baûn, UÙc möùc cheânh leäch cao nhaát coù theå ñaït tôùi 5-8 tuoåi nghieâng veà phía nöõ (chaâu AÂu: 6,1; Baéc Myõ: 8,0; UÙc vaø chaâu Ñaïi döông: 6,3; Myõ Latinh: 3,8; chaâu Phi: 3,1; chaâu AÙ: 1,5). Chæ coù moät soá nöôùc nhö AÁn Ñoä, Pakistan, Banglades, Irak, Nepan, Butan, Burkina Faso, Papua New Ghine thì tuoåi thoï trung bình cuûa nöõ thaáp hôn.

Söï khaùc bieät giöõa soá löôïng nam vaø soá löôïng nöõ chuyeån cö

Chuyeån cuõng cö laø moät nhaân toá taùc ñoäng ñeán söï bieán ñoåi cuûa heä soá giôùi tính. Treân bình dieän theá giôùi, söï chuyeån cö khoâng coù yù nghóa gì, nhöng ñoái vôùi töøng khu vöïc, töøng quoác gia hay töøng ñòa phöông, ôû töøng thôøi ñieåm cuï theå noù laïi coù aûnh höôûng ñaëc bieät, ñoâi khi mang tính quyeát ñònh ñeán söï thay ñoåi cô caáu nam nöõ. Soá ngöôøi xuaát cö phaàn ñoâng laø nam giôùi, do vaäy ít nhieàu ñeàu coù söï aûnh höôûng ñeán cô caáu giôùi tính cuûa caû vuøng coù xuaát cö vaø vuøng coù nhaäp cö. Ví duï, tröôùc 1930, heä soá giôùi tính ôû Hoa Kyø laø 104, ôû Canada laø105, ôû UÙc laø 110.

Chính saùch daân soá cuûa quoác gia

Chính saùch daân soá cuûa quoác gia cuõng coù aûnh höôûng ñeán cô caáu nam nöõ trong daân soá. Luaät phaùp moät soá quoác gia cho pheùp moãi caëp vôï choàng chæ ñöôïc sinh moät ñöùa con vaø neáu trong coäng ñoàng daân cö vaãn coøn tö töôûng troïng nam khinh nöõ thì vieäc löïa choïn sinh con trai laø ñieàu deã xaûy ra.

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO TUOÅI

Khaùi nieäm vaø yù nghóa

Cô caáu daân soá theo tuoåi laø taäp hôïp nhöõng nhoùm ngöôøi ñöôïc saép xeáp theo nhöõng löùa tuoåi nhaát ñònh, hay ñoù laø söï phaân chia soá daân theo töøng nhoùm tuoåi ñöôïc ñònh tröôùc nhaèm phuïc vuï cho vieäc nghieân cöùu caùc quaù trình daân soá vaø caùc quaù trình kinh teá - xaõ hoäi.

Trong Daân soá hoïc, cô caáu daân soá theo tuoåi thöôøng ñöôïc chuù troïng nhieàu, vì thaønh phaàn tuoåi cuûa daân cö phaûn aùnh moät caùch toång hôïp tình hình sinh saûn, möùc ñoä töû vong, töông lai phaùt trieån cuûa daân soá vaø löïc löôïng lao ñoäng cuï theå cuûa xaõ hoäi.

Caáu truùc daân soá theo tuoåi thay ñoåi theo thôøi gian vaø phuï thuoäc vaøo nhieàu nguyeân nhaân, coù nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng thöôøng xuyeân nhö sinh saûn, töû vong; coù nhöõng nguyeân nhaân taùc ñoäng khoâng thöôøng xuyeân nhö söï chuyeån cö, chieán tranh, thieân tai...

Do nhöõng khaùc bieät veà chöùc naêng xaõ hoäi vaø chöùc naêng daân soá giöõa nam vaø nöõ, cô caáu daân soá theo ñoä tuoåi thöôøng ñöôïc nghieân cöùu cuøng vôùi cô caáu daân soá theo giôùi tính (goïi laø cô caáu daân soá theo ñoä tuoåi vaø giôùi tính).

Caùc caùch phaân chia nhoùm tuoåi

Nhoùm tuoåi coù khoaûng caùch ñeàu nhau

Söï cheânh leäch giöõa hai ñoä tuoåi keá tieáp nhau coù theå laø 1 naêm, 5 naêm hay 10 naêm. Ví duï: 0-4, 5-9, 10-14... 80+ hoaëc 0-9, 10-19, 20-29... 80+. Nhoùm tuoåi vôùi khoaûng caùch 5 naêm thöôøng ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát.

Nhoùm tuoåi coù khoaûng caùch khoâng ñeàu nhau

Caên cöù vaøo tuoåi coù khaû naêng sinh saûn, daân soá nöõ ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm:

- Tröôùc tuoåi sinh saûn: < 15 tuoåi

- Trong tuoåi sinh saûn: 15 - 49 tuoåi

- Sau tuoåi sinh saûn: > 50 tuoåi

Caên cöù vaøo tuoåi lao ñoäng, daân soá ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm chính:

- Döôùi tuoåi coù khaû naêng lao ñoäng (nhoùm treû em) : 0 - 14 tuoåi

- Tuoåi coù khaû naêng lao ñoäng (nhoùm tröôûng thaønh) : 15 - 59 tuoåi (hoaëc 64)

- Quaù tuoåi coù khaû naêng lao ñoäng (nhoùm ngöôøi giaø): ( 60 tuoåi (hoaëc 65)

Do söï khaùc nhau trong vieäc tính tuoåi baét ñaàu tuoåi lao ñoäng vaø heát tuoåi lao ñoäng, neân ba nhoùm tuoåi chính giöõa caùc quoác gia thöôøng khoâng gioáng nhau.

Moãi caùch phaân chia coù öu ñieåm rieâng vaø ñöôïc söû duïng vaøo nhöõng muïc ñích khaùc nhau. Caùch phaân chia thöù nhaát töông ñoái tyû myû neân ñöôïc duøng vaøo vieäc phaân tích, döï ñoaùn caùc quaù trình daân soá. Caùch thöù hai khaùi quaùt hôn nhaèm ñaùnh giaù nhöõng bieán chuyeån chung veà cô caáu daân soá.

Caùc chæ tieâu ñaùnh giaù

Daân soá treû

Daân soá cuûa moät nöôùc hay moät ñòa phöông ñöôïc goïi laø treû khi cô caáu daân soá coù tyû leä cuûa nhoùm ngöôøi döôùi 15 tuoåi vöôït treân 35% vaø tyû leä nhoùm ngöôøi töø 60 tuoåi trôû leân chieám ít hôn 10% toång daân soá; theå hieän qua tyû suaát sinh cao, tyû suaát töû cao vaø tuoåi thoï trung bình (kyø voïng soáng) thaáp.

Tyû leä ngöôøi treû cao chöùng toû daân soá sinh ñoäng, nguoàn döï tröõ lao ñoäng doài daøo. Ñaây laø moät ñieåm thuaän lôïi. Nhöng trong hieän taïi ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø moät söï baát lôïi bôûi vì soá ngöôøi caàn ñöôïc caáp döôõng laø moät soá lôùn, Nhaø nöôùc phaûi ñaàu tö nhieàu ñeå nuoâi döôõng vaø ñaøo taïo cho lôùp ngöôøi treû naøy. Muoán ñaït ñöôïc muïc ñích aáy, nhöõng ngöôøi ñang ñoä tuoåi lao ñoäng phaûi ñöôïc taän duïng vaø phaûi naâng cao naêng suaát lao ñoäng.

Daân soá giaø

Daân soá cuûa moät nöôùc hay moät ñòa phöông ñöôïc goïi laø giaø khi cô caáu daân soá coù tyû leä cuûa nhoùm ngöôøi döôùi 15 tuoåi chæ chieám khoaûng 30-35% vaø tyû leä nhoùm ngöôøi töø 60 tuoåi trôû ñi chieám treân 10% toång daân soá, theå hieän qua tyû suaát sinh raát thaáp, tyû suaát töû raát thaáp vaø tuoåi thoï trung bình (kyø voïng soáng) cao.

Tyû leä giaø nhieàu, treû ít chöùng toû nguoàn döï tröõ lao ñoäng keùm. Ñaây laø moái ñe doïa thieáu löïc löôïng lao ñoäng thay theá trong töông lai.

Tyû leä lao ñoäng

Daân soá trong ñoä tuoåi lao ñoäng laø thaønh phaàn chuû yeáu tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng saûn xuaát xaõ hoäi. Nhöõng quy ñònh veà tuoåi lao ñoäng vaø tuoåi veà höu coù söï khaùc nhau giöõa caùc quoác gia. Ví duï ôû Vieät Nam, tuoåi baét ñaàu lao ñoäng do Nhaø nöôùc quy ñònh laø 18; tuoåi nghæ höu ôû nöõ laø 55 vaø ôû nam laø 60. Tuy nhieân, treân thöïc teá tuoåi lao ñoäng coù theå baét ñaàu sôùm hôn vaø tuoåi nghæ höu cuõng muoän hôn. Ví duï ôû Vieät Nam, tuoåi lao ñoäng coù theå töø 16 vaø keùo daøi ñeán 60-65 tuoåi.

Daân soá trong tuoåi lao ñoäng

Tyû leä daân trong tuoåi lao ñoäng = ---------------------------------- x 100%

Toång soá daân

Tyû leä daân trong tuoåi lao ñoäng laø moät chæ tieâu ñeå ñaùnh giaù löïc löôïng lao ñoäng cuûa daân soá moät quoác gia hay moät ñòa phöông.

Tyû soá phuï thuoäc

Trong cô caáu daân soá cuûa moät nöôùc hay moät ñòa phöông, luoân luoân coù nhöõng lôùp ngöôøi treû chöa ñeán tuoåi lao ñoäng vaø nhöõng lôùp ngöôøi giaø khoâng coøn tham gia lao ñoäng saûn xuaát nöõa, nhöõng nhoùm ngöôøi naøy thöôøng phaûi phuï thuoäc vaøo nhoùm ngöôøi ñang ôû ñoä tuoåi lao ñoäng.

Tyû soá phuï thuoäc laø moät chæ tieâu ñeå ño löôøng möùc ñoä phuï thuoäc hay gaùnh naëng phuï thuoäc giöõa nhöõng lôùp ngöôøi ngoaøi tuoåi lao ñoäng ñoái vôùi nhöõng lôùp ngöôøi trong ñoä tuoåi lao ñoäng.

Daân soá döôùi 15 tuoåi + Daân soá töø 65 tuoåi trôû leân

Tyû soá phuï thuoäc = -------------------------------------------------------------- x 100

Daân soá töø 15-64 tuoåi

Ñaây laø moät chæ tieâu nhaèm ño löôøng soá ngöôøi phuï thuoäc maø 100 ngöôøi trong tuoåi lao ñoäng phaûi ñaûm nhaän. Noùi caùch khaùc, tyû soá phuï thuoäc seõ cho bieát moái quan heä giöõa tích luõy vaø tieâu duøng.

Neáu töû soá nhoû, maãu soá lôùn thì gaùnh naëng phuï thuoäc giaûm, saûn phaåm tính theo ñaàu ngöôøi taêng leân. Neáu töû soá caøng lôùn, maãu soá caøng nhoû thì gaùnh naëng phuï thuoäc caøng lôùn, saûn phaåm tính theo ñaàu ngöôøi caøng nhoû. Tyû soá phuï thuoäc caøng cao caøng khoâng coù lôïi cho söï phaùt trieån cuûa quoác gia vaø gaùnh naëng ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng caøng lôùn.

Nhìn chung, tyû soá phuï thuoäc cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån thöôøng cao hôn caùc nöôùc phaùt trieån (vì tyû leä daân soá döôùi 15 tuoåi cao hôn tyû leä daân soá treân 65 tuoåi). Ví duï tyû soá phuï thuoäc chung cuûa toaøn theá giôùi laø 63,9; Nhaät Baûn: 42,8; Phaùp: 51,5; AÁn Ñoä: 66,6; Vieät Nam: 78,5; Ghana: 92,3.

Thaùp tuoåi

Cô caáu daân soá theo ñoä tuoåi vaø giôùi tính thöôøng ñöôïc theå hieän tröïc quan baèng moät loaïi bieåu ñoà, treân ñoù dieãn ñaït ñaày ñuû cô caáu nam nöõ cuûa daân soá moät nöôùc hay moät ñòa phöông theo caùc ñoä tuoåi ôû moät thôøi kyø nhaát ñònh. Bieåu ñoà naøy ñöôïc goïi laø thaùp tuoåi hay thaùp daân soá.

Caùc döõ kieän caàn thieát ñeå xaây döïng moät thaùp tuoåi

- Soá löôïng daân soá ôû caùc lôùp tuoåi theo phaùi nam vaø nöõ taïi moät thôøi ñieåm nhaát ñònh.

- Toaøn boä daân soá muoán khaûo saùt phaûi ñöôïc saép xeáp theo caùc lôùp tuoåi töø 0-100 tuoåi (giaû thieát tuoåi thoï trung bình cao nhaát laø 100). Caùc lôùp tuoåi thöôøng laø lôùp tuoåi coù khoaûng caùch 5 naêm hay 10 naêm.

Bieåu dieãn treân bieåu ñoà

- Truïc tung: theå hieän caùc lôùp tuoåi, töøng 5 tuoåi hoaëc 10 tuoåi.

- Truïc hoaønh: moät beân theå hieän soá löôïng tuyeät ñoái cuûa nam, moät beân theå hieän soá löôïng tuyeät ñoái cuûa nöõ (cuõng coù theå bieåu hieän baèng soá töông ñoái phaàn traêm (%) trong toång soá daân).

- Moãi lôùp tuoåi nhaát ñònh cuûa moãi phaùi ñöôïc bieåu ñieãn baèng moät baêng hình chöõ nhaät coù chieàu cao baèng chieàu cao cuûa töøng ñôn vò lôùp tuoåi treân truïc tung. Daân soá cuûa moãi lôùp tuoåi caøng ñoâng thì baêng hình chöõ nhaät caøng daøi. Cöù veõ tieáp tuïc nhö vaäy töø lôùp tuoåi thaáp nhaát ñeán lôùp tuoåi cao nhaát. Toång hôïp caùc baêng hình chöõ nhaät seõ taïo thaønh moät hình thaùp. Moãi nöôùc coù cô caáu daân soá khaùc nhau neân thaùp tuoåi ñöôïc theå hieän coù nhöõng hình daïng khaùc nhau.

Caùc kieåu thaùp tuoåi cô baûn

Moät caùch toång quaùt, caùc thaùp tuoåi ñöôïc phaân bieät theo ba kieåu cô baûn phaûn aùnh cô caáu tuoåi vaø giôùi tính cuûa caùc kieåu daân soá khaùc nhau.

Kieåu môû roäng (thaùp tuoåi daân soá treû)

Thaùp coù ñaùy raát roäng, ñænh nhoïn, theå hieän tyû suaát sinh vaø tyû suaát töû ñeàu raát cao, soá treû em nhieàu hôn soá ngöôøi lao ñoäng, tuoåi thoï trung bình thaáp. Ñaây laø kieåu keát caáu tuoåi ñaëc tröng cuûa daân soá caùc nöôùc ñang phaùt trieån.

Kieåu thu heïp (thaùp tuoåi daân soá tröôûng thaønh)

Theå hieän tyû suaát sinh giaûm, tyû suaát töû thaáp, tuoåi thoï trung bình ñöôïc naâng leân. Trong cô caáu tuoåi, tyû leä treû em thaáp hôn kieåu môû roäng, tyû leä ngöôøi tröôûng thaønh vaø ngöôøi giaø taêng töông öùng. Ñaây laø kieåu thaùp tuoåi chuyeån tieáp töø daân soá treû sang daân soá giaø. Caùc nöôùc nhö Hoa Kyø (1990), Singapor, Haøn Quoác, Brazil, Argentina... coù kieåu thaùp tuoåi naøy.

Kieåu oån ñònh (thaùp tuoåi daân soá giaø)

Theå hieän soá ngöôøi ôû ba lôùp tuôûi chính gaàn nhö töông ñöông nhau veà soá löôïng vaø tyû leä (moãi lôùp tuoåi chieám tyû leä khoaûng 30-35%). Daân soá gaàn nhö khoâng taêng, tyû suaát sinh ôû möùc raát thaáp vaø tyû suaát töû vong cuõng raát thaáp ôû lôùp tuoåi treû, nhöng ôû lôùp tuoåi giaø tyû suaát töû vong cao hôn neân thu heïp laïi daàn. Daân soá coù tuoåi thoï trung bình cao. Caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån nhö Anh, Phaùp, Nhaät, Thuïy Ñieån, Ñan Maïch, Na Uy, Phaàn Lan... coù kieåu thaùp tuoåi naøy.

Nhö vaäy, töø hình daùng cuûa thaùp tuoåi seõ cho bieát ñöôïc hieän traïng daân soá cuûa moãi nöôùc vaø söï phaùt trieån cuûa daân soá ñoù trong töông lai. Nhìn thaùp tuoåi, coù theå thaáy roõ ñöôïc daân soá theo töøng ñoä tuoåi, theo töøng giôùi tính, töø ñoù coù theå suy ra tình hình sinh, töû vaø phaùn ñoaùn caùc nguyeân nhaân laøm taêng giaûm daân soá cuûa töøng theá heä.

Cô caáu daân soá theá giôùi theo ba nhoùm tuoåi chính

Phaàn lôùn caùc nöôùc ñang phaùt trieån AÙ, Phi, Myõ Latinh coù cô caáu daân soá treû vì lôùp ngöôøi döôùi 15 tuoåi thöôøng chieám khoaûng 40% toång daân soá. Nguyeân nhaân chính laø tyû suaát sinh ñöôïc giöõ ôû möùc cao vaø tyû suaát töû vong, nhaát laø töû vong cuûa treû sô sinh ñaõ giaûm ñi moät caùch nhanh choùng. Ngoaøi ra, tyû suaát töû vong ôû nhöõng lôùp tuoåi treû giaûm nhanh hôn so vôùi caùc lôùp tuoåi giaø neân tình traïng treû hoùa daân soá caøng saâu saéc hôn. Vôùi moät löïc löôïng treû tieàm taøng nhö vaäy, duø coù giaûm tyû suaát sinh tôùi möùc chæ ñuû ñeå taùi saûn xuaát daân cö (2 con cho moãi gia ñình) thì soá daân vaãn cöù tieáp tuïc taêng trong moät thôøi gian daøi nöõa roài môùi ñaït ñöôïc söï oån ñònh.

Caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån thöôøng coù cô caáu daân soá giaø. Nguyeân nhaân chuû yeáu laø do söï giaûm thaáp möùc sinh, ñoàng thôøi tuoåi thoï trung bình cuûa daân cö laïi taêng leân ñaõ laøm cho söï laõo hoùa daân soá caøng saâu saéc. Ví duï ôû Phaùp, trong khi daân soá töø 30 trieäu (1886) taêng leân 43 trieäu (1954) nhöng soá ngöôøi treû vaãn giöõ nguyeân ôû möùc khoaûng 13 trieäu.

Cô caáu daân soá theá giôùi phaân theo ba nhoùm tuoåi chính (%) - 1992

TG AÂu AÙ Phi Baéc Myõ Myõ LT UÙc-ÑD < 15 tuoåi 33 20 33 45 21 36 26 15-64 tuoåi 61 66 62 52 67 59 65 ( 65 tuoåi 6 14 5 3 12 5 9 (Nguoàn: )

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO THAØNH PHAÀN DAÂN TOÄC

Khaùi nieäm

Daân toäc laø moät coäng ñoàng ngöôøi oån ñònh, ñöôïc hình thaønh trong quaù trình lòch söû, coù nhöõng quan heä chung veà laõnh thoå cö truù, taâm lyù daân toäc, ngoân ngöõ, kinh teá vaø moät soá ñaëc tröng veà vaên hoùa, hình thaønh treân cô sôû phaùt trieån cuûa caùc boä toäc.

Caùc daân toäc khaùc nhau thöôøng coù nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nhau veà tö töôûng, ngoân ngöõ, phong tuïc, taäp quaùn, hình thaùi saûn xuaát...

Söï hình thaønh moät coäng ñoàng daân toäc cuûa moät quoác gia thöôøng dieãn ra theo caùc hình thöùc sau:

- Ñoù laø söï hôïp thaønh töø boä laïc trong quaù trình lòch söû cuûa mình hoaëc trong quaù trình ñaáu tranh vôùi theá giôùi töï nhieân ñaõ laøm phaùt sinh caùc moái quan heä daân toäc (treân cô sôû töï nguyeän) vaø sau naøy tieán tôùi hình thaønh quoác gia.

- Coäng ñoàng daân toäc cuûa moät nöôùc ñöôïc hình thaønh qua moät quaù trình xaâm chieám ñaát ñai cuûa caùc daân toäc khaùc. Caùc daân toäc ñi xaâm chieám ñaõ thoân tính, ñoàng hoaù caùc daân toäc baûn ñòa vaø sau moät thôøi kyø lòch söû khaù laâu daøi ñaõ hình thaønh neân caùc quoác gia vôùi moät coäng ñoàng daân toäc khaù phöùc taïp. Thí duï, caùc quoác gia ôû Nam Myõ laø moät ñieån hình: nöôùc Perou naêm 1500 coù soá daân baûn ñòa laø 6 trieäu ngöôøi, nhöng ñeán naêm 1791 hoï chæ coøn 600.000 ngöôøi. Neáu vaøo naêm 1570 daân baûn xöù chieám 95% toång soá daân nöôùc naøy thì vaøo naêm 1940 hoï trôû thaønh daân toäc thieåu soá, chæ chieám khoaûng 28% trong toång soá daân.

- Coäng ñoàng daân toäc cuûa quoác gia ñöôïc hình thaønh do quaù trình di daân. Hoa Kyø laø quoác gia coù thaønh phaàn daân toäc phöùc taïp. Tröôùc kia, ngöôøi da ñoû laø daân toäc baûn ñòa, nhöng sau nhöõng cuoäc nhaäp cö oà aït cuûa nhöõng ngöôøi da traéng töø caùc nöôùc Chaâu AÂu cuõng nhö ngöôøi da ñen bò baét laøm noâ leä ñöa sang nôi naøy, ngoaøi ra, do nhöõng cuoäc taøn saùt, tieâu dieät ngöôøi da ñoû cho neân hieän nay hoï trôû thaønh daân toäc thieåu soá so vôùi ngöôøi da traéng vaø da ñen.

Treân thöïc teá, ôû phaàn ñoâng caùc quoác gia treân theá giôùi, trong moãi quoác gia ñeàu coù nhieàu thaønh phaàn daân toäc hay chuûng toäc khaùc nhau cuøng sinh soáng.

Ña soá caùc quoác gia treân theá giôùi laø quoác gia ña daân toäc, trong ñoù coù moät daân toäc (toäc ngöôøi) chieám öu theá veà soá löôïng goïi laø daân toäc chuû theå vaø ngoân ngöõ cuûa hoï ñöôïc duøng laøm ngoân ngöõ chính thöùc cuûa nhaø nöôùc (ví duï, daân toäc Haùn vaø tieáng Haùn ôû Trung Quoác, daân toäc Nga vaø tieáng Nga ôû Nga, daân toäc Kinh vaø tieáng Vieät ôû Vieät Nam). Caùc daân toäc coøn laïi laø daân toäc ít ngöôøi hay daân toäc thieåu soá. Tuy nhieân, cuõng coù quoác gia chæ coù moät daân toäc sinh soáng, ñoù laø caùc quoác gia ñôn daân toäc (ví duï nhö Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Bangladesh...).

YÙ nghóa

Daân toäc chuû theå ñoùng vai troø raát quan troïng, hay noùi khaùc ñi, gaàn nhö ñoùng vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi tieán trình phaùt trieån kinh teá - vaên hoaù - xaõ hoäi, cuõng nhö caùc vaán ñeà khaùc cuûa quoác gia. Tuy nhieân, söï ñoùng goùp cuûa caùc daân toäc thieåu soá khoâng keùm phaàn quan troïng trong coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc. Moái quan heä giöõa daân toäc chuû theå vôùi caùc daân toäc ít ngöôøi dieãn ra coù theå hoaëc laø theo chieàu höôùng tích cöïc hoaëc laø theo höôùng tieâu cöïc. Ñieàu naøy theå hieän qua caùc chính saùch daân toäc khaùc nhau cuûa töøng nöôùc.

Trong Daân soá hoïc, vieäc nghieân cöùu caáu truùc daân soá theo thaønh phaàn daân toäc coù yù nghóa lôùn trong vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån neàn kinh teá quoác daân thoáng nhaát, xaây döïng moät coäng ñoàng daân toäc thoáng nhaát, ñoaøn keát vaø gaén boù vôùi nhau, phaùt huy ñöôïc nhöõng theá maïnh rieâng gaén vôùi töøng daân toäc, ñoàng thôøi haïn cheá, khaéc phuïc nhöõng maët yeáu cuûa moãi daân toäc trong quaù trình phaùt trieån ñaát nöôùc.

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO LAO ÑOÄNG

Khaùi nieäm

Theo khuyeán nghò cuûa Toå chöùc chaâu AÙ Thaùi Bình Döông veà ñieàu tra daân soá vaø nhaø ôû (ARP), naêm 1980, caên cöù vaøo tình traïng hoaït ñoäng kinh teá, daân soá ñöôïc chia thaønh hai boä phaän laø daân soá hoaït ñoäng kinh teá vaø daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá.

Daân soá hoaït ñoäng kinh teá

Daân soá hoaït ñoäng kinh teá hay coøn goïi laø löïc löôïng lao ñoäng bao goàm toaøn boä nhöõng ngöôøi ñuû 15 tuoåi trôû leân ñang coù vieäc laøm hoaëc khoâng coù vieäc laøm nhöng coù nhu caàu laøm vieäc, ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm:

- Laøm vieäc oån ñònh: bao goàm nhöõng ngöôøi laøm vieäc 6 thaùng trôû leân trong 12 thaùng tröôùc thôøi ñieåm ñieàu tra vaø nhöõng ngöôøi laøm vieäc döôùi 6 thaùng trong 12 thaùng qua vaø seõ tieáp tuïc laøm vieäc oån ñònh.

- Laøm vieäc taïm thôøi: bao goàm nhöõng ngöôøi laøm vieäc döôùi 6 thaùng trong 12 thaùng tröôùc thôøi ñieåm ñieàu tra vaø taïi thôøi ñieåm ñieàu tra ñang laøm moät coâng vieäc taïm thôøi, hoaëc khoâng coù vieäc laøm döôùi 1 thaùng.

- Khoâng coù vieäc laøm (thaát nghieäp): bao goàm nhöõng ngöôøi coù nhu caàu lao ñoäng nhöng khoâng coù vieäc laøm ñaõ treân 1 thaùng vaø trong 12 thaùng tröôùc thôøi ñieåm ñieàu tra laøm vieäc döôùi 6 thaùng.

Daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá

Daân soá khoâng hoaït ñoäng kinh teá bao goàm toaøn boä nhöõng ngöôøi khoâng thuoäc boä phaän daân soá hoaït ñoäng kinh teá, ñöôïc chia thaønh 4 nhoùm:

- Ñang ñi hoïc: bao goàm nhöõng ngöôøi khoâng hoaït ñoäng kinh teá vaø ñang ñi hoïc.

- Noäi trôï: bao goàm nhöõng ngöôøi laøm coâng vieäc noäi trôï nhö naáu aên, giaët giuõ, troâng treû cho gia ñình hoï.

- Maát khaû naêng lao ñoäng: bao goàm nhöõng ngöôøi, vì ñieàu kieän söùc khoeû, khoâng theå laøm vieäc ñeå töï nuoâi soáng mình ñöôïc.

- Tình traïng khaùc: bao goàm nhöõng ngöôøi coù khaû naêng lao ñoäng nhöng khoâng muoán laøm vieäc, nhöõng ngöôøi nghæ höu khoâng laøm vieäc vaø treû em.

Daân soá lao ñoäng coù lieân quan chaët cheõ tôùi cô caáu daân soá theo ñoä tuoåi. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù daân soá treû thì tyû leä daân soá lao ñoäng thöôøng thaáp. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån coù cô caáu daân soá giaø thì tyû leä daân soá lao ñoäng thöôøng cao.

Tyû leä daân soá hoaït ñoäng kinh teá ôû hai nhoùm nöôùc cuõng khaùc nhau. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, do neàn kinh teá ñaõ phaùt trieån ôû trình ñoä cao, tao ñöôïc nhieàu coâng aên vieäc laøm, neân tyû leä lao ñoäng khoâng coù vieäc laøm thöôøng thaáp hôn so vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Ngöôïc laïi, ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, do neàn kinh teá chöa phaùt trieån vaø daân soá laïi taêng nhanh neân söùc eùp vieäc laøm vaø tyû leä thaát nghieäp thöôøng cao hôn.

Moät soá chæ tieâu ñaùnh giaù tính tích cöïc hoaït ñoäng kinh teá vaø vieäc laøm

- Tyû leä daân soá hoaït ñoäng kinh teá töø 13 tuoåi trôû leân trong toång soá daân.

- Tyû leä daân soá hoaït ñoäng kinh teá trong tuoåi lao ñoäng trong toång soá daân.

- Tyû leä daân soá hoaït ñoäng kinh teá trong tuoåi lao ñoäng so vôùi toång soá daân trong tuoåi lao ñoäng.

- Tyû leä ngöôøi ñang laøm vieäc so vôùi daân soá hoaït ñoäng kinh teá.

- Tyû leä ngöôøi ñang laøm vieäc töø 16 tuoåi trôû leân so vôùi daân soá hoaït ñoäng kinh teá töø 16 tuoåi trôû leân.

- Tyû leä daân soá trong tuoåi lao ñoäng chöa coù vieäc laøm so vôùi daân soá hoaït ñoäng kinh teá trong tuoåi lao ñoäng (tyû leä thaát nghieäp)...

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO NGAØNH KINH TEÁ

Khaùi nieäm vaø yù nghóa

Cô caáu daân soá theo ngaønh kinh teá laø taäp hôïp nhöõng ngöôøi ñöôïc saép xeáp theo nhöõng thaønh phaàn ngaønh ngheà khaùc nhau, nhöõng khu vöïc hoaït ñoäng khaùc nhau cuûa neàn kinh teá quoác daân.

Tìm hieåu thaønh phaàn daân soá theo ngheà nghieäp seõ cho ta bieát ñöôïc moät caùch khaùi quaùt tình traïng kinh teá cuûa moät nöôùc hay moät ñòa phöông.

Cô caáu daân soá theo ngaønh ngheà lieân quan tôùi ñaëc ñieåm lao ñoäng cuï theå cuûa töøng ngöôøi. Ngheà nghieäp cuûa moãi ngöôøi phuï thuoäc tröôùc heát vaøo trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø tình hình kinh teá - chính trò cuûa töøng nöôùc. Löïc löôïng saûn xuaát caøng phaùt trieån, söï phaân coâng lao ñoäng trong xaõ hoäi caøng saâu saéc thì soá löôïng caùc ngaønh ngheà caøng ña daïng vaø phöùc taïp. Nhöõng nöôùc noâng nghieäp laïc haäu, cô caáu ngaønh ngheà ñôn giaûn. Nhöõng nöôùc kinh teá phaùt trieån coù cô caáu ngaønh ngheà phöùc taïp hôn, theå hieän söï phaân coâng lao ñoäng ñaõ ñaït ñöôïc trình ñoä cao.

Daân soá hoaït ñoäng phaân theo khu vöïc hoaït ñoäng kinh teá

Vieäc phaân chia khu vöïc lao ñoäng chuû yeáu döïa vaøo tính chaát vaø noäi dung hoaït ñoäng saûn xuaát. Neàn kinh teá quoác daân ñöôïc phaân bieät thaønh ba khu vöïc hoaït ñoäng. Moãi khu vöïc coù tính chaát saûn xuaát, chaát löôïng saûn phaåm, giaù trò saûn phaåm vaø hieäu quaû kinh teá rieâng, phaûn aùnh söùc saûn xuaát, trình ñoä saûn xuaát cuûa xaõ hoäi.

- Khu vöïc I: bao goàm caùc ngaønh ngheà hoaït ñoäng trong caùc lónh vöïc noâng nghieäp, laâm nghieäp, ngö nghieäp vaø khai thaùc ban ñaàu caùc loaïi khoaùng saûn, vaät lieäu. Caùc hoaït ñoäng naøy cung caáp löông thöïc thöïc phaåm cho con ngöôøi vaø caùc loaïi nguyeân lieäu thoâ cho caùc ngaønh coâng nghieäp cheá bieán.

- Khu vöïc II: bao goàm caùc ngaønh coâng nghieäp cheá bieán vaø coâng nghieäp xaây döïng. Caùc ngaønh naøy seõ cung caáp caùc saûn phaåm coù giaù trò cao hôn phuïc vuï tröïc tieáp cho nhu caàu cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.

- Khu vöïc III: bao goàm caùc ngaønh khaùc trong neàn kinh teá quoác daân vaø ñöôïc goïi chung laø dòch vuï nhö thöông maïi, taøi chính keá toaùn, taøi chính ngaân haøng, giao thoâng vaän taûi, böu chính vieãn thoâng, baûo hieåm, giaùo duïc, y teá, khoa hoïc kyõ thuaät, khoa hoïc coâng ngheä... Hoaït ñoäng dòch vuï cuûa caùc ngaønh naøy noái lieàn saûn xuaát vôùi saûn xuaát, saûn xuaát vôùi löu thoâng, saûn xuaát vôùi tieâu duøng hoaëc giöõa caùc nhu caàu tieâu duøng naøy vôùi caùc nhu caàu tieâu duøng khaùc. Khu vöïc III khoâng taïo ra saûn phaåm höõu hình nhö caùc khu vöïc hoaït ñoäng khaùc maø taïo ra giaù trò lôïi nhuaän.

Hieän nay, treân theá giôùi ñang coù xu höôùng phaân bieät theâm khu vöïc hoaït ñoäng thöù tö ñoù laø khu vöïc lao ñoäng trí oùc, bao goàm caùc lónh vöïc ñöôïc quan taâm ñaëc bieät nhö: sôû höõu trí tueä, baèng phaùt minh saùng cheá (patent), bí quyeát coâng ngheä (know-how)...

Tyû leä lao ñoäng hoaït ñoäng trong moãi khu vöïc vaø tyû troïng ñoùng goùp cuûa töøng khu vöïc trong toång thu nhaäp quoác daân (GNP) seõ phaûn aùnh cô caáu cuûa neàn kinh teá vaø trình ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa moät nöôùc. Khu vöïc III coøn ñöôïc goïi laø "chæ soá thònh vöôïng" cuûa neàn kinh teá.

Tröôùc ñaây, nhieàu taùc giaû cho raèng coù moät phaàn cuûa khu vöïc III thuoäc loaïi thoâ sô hay aên baùm, ñaëc bieät laø ôû thaønh phoá lôùn, nôi taäp trung nhieàu ngöôøi buoân baùn nhoû hoaëc laøm moät soá coâng vieäc dòch vuï taïm bôï ñeå möu sinh. Töø thaäp nieân 70, nhieàu nhaø kinh teá thaønh thò ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh môùi coù phaàn tích cöïc hôn veà tính chaát vaø vai troø cuûa caùc hoaït ñoäng dòch vuï naøy. Hoï goïi caùc hoaït ñoäng naøy laø khu vöïc (kinh teá) phi chính quy (informal sector).

Trong quaù trình phaùt trieån kinh teá, cô caáu ngaønh ngheà theo ba khu vöïc seõ thay ñoåi töøng giai ñoaïn:

- ÔÛ ñieåm xuaát phaùt laø moät nöôùc noâng nghieäp, tyû leä daân hoaït ñoäng trong khu vöïc I chieám 80% hoaëc nhieàu hôn nöõa, khu vöïc II vaø III ít phaùt trieån.

- Giai ñoaïn coâng nghieäp hoùa, tyû leä daân hoaït ñoäng trong khu vöïc I giaûm, khu vöïc II taêng nhanh, khu vöïc III taêng vöøa phaûi.

- Khi neàn kinh teá ñaõ phaùt trieån, möùc soáng ngöôøi daân ñöôïc naâng cao, hoaït ñoäng saûn xuaát trôû neân ña daïng thì tyû leä daân hoaït ñoäng trong khu vöïc I chieám tyû leä thaáp hôn 10%, khu vöïc II töø 30-35%, khu vöïc III chieám tyû leä cao nhaát 50-60%.

Taïi caùc nöôùc phaùt trieån: khu vöïc I hoaït ñoäng noâng nghieäp hieän ñaïi chæ söû duïng moät soá raát ít lao ñoäng, khoaûng 2% ôû Hoa Kyø, 3-4% ôû Ñöùc, Anh. Naêng suaát lao ñoäng noâng nghieäp khoâng ngöøng ñöôïc naâng cao. Taïi Hoa Kyø, naêm 1860, moät noâng daân laøm nuoâi ñöôïc 5 ngöôøi, 1960: 25 ngöôøi vaø 1990: treân 50 ngöôøi. Khu vöïc II söû duïng treân 30% lao ñoäng (Phaùp, Ñöùc: 35%). Ñeán moät thôøi ñieåm naøo ñoù, khi naêng suaát lao ñoäng coâng nghieäp ñaõ ñöôïc naâng cao do ñöôïc cô giôùi hoùa vaø töï ñoäng hoùa thì tyû leä lao ñoäng trong khu vöïc II seõ giaûm xuoáng, nhö tröôøng hôïp cuûa Hoa Kyø, Thuïy Ñieån. Khu vöïc III ngaøy caøng ña daïng vaø phöùc taïp, tyû leä thöôøng cao hôn 50%, chaúng haïn nhö Phaùp: 51%, Hoa Kyø: 64%.

Taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån: khu vöïc I chieám tyû leä lao ñoäng cao treân 70% ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ vaø chaâu Phi, khoaûng töø 45-55% ôû Myõ Latinh, Trung Caän Ñoâng. Khu vöïc II chieám tyû leä lao ñoäng raát thaáp vì coâng nghieäp chöa phaùt trieån, döôùi 12% ôû haàu heát caùc vuøng Nam AÙ, chaâu Phi, khoaûng töø 15-20% ôû haàu heát caùc nöôùc Myõ Latinh. Khu vöïc III thöôøng coù tyû leä lao ñoäng khaù cao vaø thöôøng cao hôn caû khu vöïc II, coù theå ñaït tôùi 20-25%.

Ví duï: Naêm 1992 Vieät Nam Thailand AÁn Ñoä

Khu vöïc I : 71% 72% 67%

Khu vöïc II : 11% 13% 11%

Khu vöïc III : 18% 15% 22%

Tuy nhieân, tyû leä daân hoaït ñoäng trong khu vöïc III cao khoâng phaûi laø moät tieâu chuaån cuûa söï phaùt trieån kinh teá trong moïi tröôøng hôïp, tieâu chuaån aáy chæ ñuùng ñoái vôùi nhöõng nöôùc ñaõ coù moät trình ñoä coâng nghieäp hoùa cao. Coøn ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, thöïc ra ñaáy chæ laø moät hình thaùi cuûa söï thaát nghieäp. Caùc nöôùc naøy chöa traûi qua quaù trình coâng nghieäp hoùa neân khu vöïc II khoâng coù khaû naêng thu nhaän nhieàu nhaân löïc. Söï phaùt trieån cuûa khu vöïc III khoâng baét nguoàn töø söï phaùt trieån kinh teá, noù bao goàm phaàn lôùn nhöõng ngaønh ngheà phi saûn xuaát, trong ñoù buoân baùn nhoû chieám ña soá.

Daân soá hoaït ñoäng phaân theo thaønh phaàn kinh teá

Döïa vaøo tính chaát cuûa quan heä saûn xuaát, neàn kinh teá ñöôïc phaân thaønh nhöõng khu vöïc khaùc nhau: khu vöïc kinh teá caù theå, khu vöïc kinh teá taäp theå, khu vöïc kinh teá tö baûn tö nhaân, khu vöïc kinh teá quoác doanh...

Tyû leä lao ñoäng tham gia trong moãi thaønh phaàn kinh teá laø cô sôû xaùc ñònh vai troø, taàm quan troïng cuûa thaønh phaàn ñoù trong neàn kinh teá.

ÔÛ Vieät Nam neàn kinh teá quoác daân bao goàm caùc thaønh phaàn kinh teá:

- Quoác doanh.

- Taäp theå

- Tö nhaân, caù theå vaø hoä gia ñình

- Tö baûn tö nhaân

- Tö baûn Nhaø nöôùc

- Thaønh phaàn kinh teá coù voán ñaàu tö cuûa nöôùc ngoaøi.

Söï thay ñoåi cô caáu söû duïng lao ñoäng theo thaønh phaàn kinh teá ôû nöôùc ta

Naêm Khu vöïc Nhaø nöôùc Khu vöïc ngoaøi quoác doanh 1985 15,0 % 85,0 % 1990 11,3 % 88,7% 1998 9,0 % 91,0 % (Nguoàn: SGK Ñòa lyù 12, nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, taùi baûn laà thöù 10)

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO TRÌNH ÑOÄ VAÊN HOÙA

Khaùi nieäm vaø yù nghóa

Trình ñoä vaên hoaù cuûa daân cö moät quoác gia bieåu hieän chaát löôïng cuûa moät daân toäc, theå hieän qua maët baèng daân trí cuûa daân cö, ñoàng thôøi noù cuõng giaùn tieáp bieåu hieän trình ñoä vaø khaû naêng phaùt trieån cuûa neàn kinh teá nöôùc ñoù.

Trong töøng quoác gia noùi rieâng vaø treân theá giôùi noùi chung, trình ñoä vaên hoùa thay ñoåi theo thôøi gian vaø theo khoâng gian. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, daân cö coù trình ñoä vaên hoùa thöôøng cao hôn so vôùi daân cö caùc nöôùc keùm phaùt trieån. Ñaây laø moät ñieàu hôïp quy luaät. Bôûi vì trình ñoä vaên hoùa laø moät yeáu toá quan troïng taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán neàn saûn xuaát xaõ hoäi, noù goùp phaàn laøm naâng cao naêng suaát lao ñoäng, taïo ra nhieàu saûn phaåm coù chaát löôïng ñeå thoûa maõn cho nhu caàu ngaøy caøng taêng cao cuûa xaõ hoäi con ngöôøi. ÔÛ baát kyø quoác gia naøo, vieäc phaùt trieån moät neàn coâng nghieäp hieän ñaïi, tieân tieán cuõng ñeàu ñoøi hoûi nhaân daân nöôùc ñoù coù trình ñoä khoa hoïc - kyõ thuaät nhaát ñònh. Ngöôïc laïi, neáu trình ñoä vaên hoùa cuûa daân cö thaáp keùm thì noù seõ laø trôû löïc ñoái vôùi quaù trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa quoác gia ñoù.

Caùc chæ tieâu phaân tích, ñaùnh giaù trình ñoä vaên hoùa cuûa daân cö

Tình traïng ñi hoïc

Bao goàm chöa ñi hoïc, ñang ñi hoïc, ñaõ thoâi hoïc (nhoùm chæ tieâu naøy chæ tính soá treû em trong ñoä tuoåi ñi hoïc töø 5-19 tuoåi).

Tình traïng bieát chöõ

Bao goàm tyû leä bieát chöõ vaø tyû leä muø chöõ (ngöôøi bieát chöõ laø taát caû nhöõng ngöôøi hieän taïi bieát ñoïc vaø bieát vieát nhöõng caâu ñôn giaûn baèng chöõ quoác ngöõ, chöõ daân toäc hoaëc chöõ nöôùc ngoaøi). Nhoùm chæ tieâu naøy ñöôïc löu yù nhieàu vì ñaây laø moät trong nhöõng tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù trình ñoä phaùt trieån cuûa quoác gia thoâng qua chæ soá phaùt trieån con ngöôøi (HDI).

Trình ñoä hoïc vaán

Bao goàm caùc chæ soá chöa bao giôø ñeán tröôøng, chöa toát nghieäp tieåu hoïc, toát nghieäp tieåu hoïc, toát nghieäp trung hoïc cô sôû, toát nghieäp phoå thoâng trung hoïc, toát nghieäp trung hoïc chuyeân nghieäp, toát nghieäp cao ñaúng, ñaïi hoïc vaø sau ñaïi hoïc.

Treân theá giôùi haàu heát caùc daân toäc coù trình ñoä vaên hoùa thaáp ñeàu thuoäc caùc nöôùc chaäm phaùt trieån maø caùc nöôùc naøy thöôøng coù daân soá raát ñoâng. Hieän nay, öôùc tính coù khoaûng treân 850 trieäu ngöôøi muø chöõ taäp trung ôû caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba, trong ñoù coù quoác gia coù ñeán 50% hay thaäm chí ñeán 80% soá daân bò muø chöõ. Vieäc ñaàu tö vaøo lónh vöïc giaùo duïc vaø ñaøo taïo laø baøi toaùn kinh teá nan giaûi ñoái vôùi caùc quoác gia naøy.

Vieät Nam naêm 1989 coù 88% daân soá töø 15 tuoåi trôû leân bieát chöõ vaø 12% muø chöõ, ñeán naêm 1997, tyû leä ngöôøi bieát chöõ taêng leân 91% (theo thoâng tin truyeàn hình trong kyø hoïp quoác hoäi khoùa 9). Ñaây laø thaønh tích to lôùn cuûa ngaønh giaùo duïc vaø toaøn xaõ hoäi.

Tyû leä daân soá bieát ñoïc bieát vieát cuûa Vieät Nam vaø moät soá nöôùc

Quoác gia Tyû leä daân soá bieát ñoïc bieát vieát (%) Vieät Nam 92,0 Singapore 91,4 Malaisia 85,7 Indonesia 85,0 Trung Quoác 82,9 AÁn Ñoä 53,5 (Nguoàn: SGK Ñòa lyù 12, nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, taùi baûn laà thöù 10)

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO TÌNH TRAÏNG HOÂN NHAÂN

Khaùi nieäm vaø yù nghóa

Cô caáu daân soá theo tình traïng hoân nhaân thöôøng chæ tính nhoùm daân soá töø 13 hoaëc 15 tuoåi trôû leân. Hoân nhaân cuûa daân cö thuoäc moät trong naêm tình traïng sau:

- Chöa vôï, chöa choàng: laø nhöõng ngöôøi chöa bao giôø laáy vôï, laáy choàng.

- Coù vôï, coù choàng: bao goàm nhöõng ngöôøi ñaõ ñöôïc phaùp luaät hoaëc phong tuïc taäp quaùn cuûa ñòa phöông thöøa nhaän laø coù vôï, coù choàng hoaëc soáng vôùi ngöôøi khaùc giôùi nhö vôï choàng.

- Goùa: laø nhöõng ngöôøi maø vôï hoaëc choàng cuûa hoï ñaõ qua ñôøi vaø taïi thôøi ñieåm thoáng keâ hoï chöa taùi keát hoân.

- Ly hoân: laø nhöõng ngöôøi tröôùc ñaây ñaõ coù vôï, coù choàng nhöng vì lyù do naøo ñoù hoï ñaõ ñöôïc phaùp luaät cho ly hoân vaø taïi thôøi ñieåm thoáng keâ hoï chöa taùi keát hoân.

- Ly thaân: laø nhöõng ngöôøi veà danh nghóa thì hoï ñang coù vôï, coù choàng nhöng vì lyù do naøo ñoù hoï khoâng coøn chung soáng vôùi nhau nhö vôï choàng.

Tyû leä nhöõng ngöôøi coù vôï, coù choàng coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán möùc sinh vì tuyeät ñaïi boä phaän treû em ñöôïc sinh ra trong giaù thuù, nhaát laø ôû caùc xaõ hoäi noâng nghieäp truyeàn thoáng. Maët khaùc, tyû leä ly hoân vaø goùa buïa cao laïi goùp phaàn laøm giaûm möùc sinh, taêng möùc töû vong cuûa daân soá.

ÔÛ khía caïnh xaõ hoäi, tyû leä ñoäc thaân cao laø chæ baùo cho thaáy hoân nhaân vaø gia ñình truyeàn thoáng ñaõ giaûm suùt yù nghóa vaø söùc haáp daãn ñoái vôùi giôùi treû ôû caùc nöôùc phaùt trieån, trong khi ñoù, tyû leä ly thaân vaø ly hoân cao laïi cho thaáy tính keùm beàn vöõng cuûa gia ñình. ÔÛ moät soá quoác gia, tình traïng taûo hoân hay ña theâ coøn daãn ñeán nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi phöùc taïp khaùc.

Nhìn chung, tình traïng hoân nhaân ôû caùc nöôùc phaùt trieån thöôøng ña daïng hôn ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån.

Caùc chæ tieâu phaân tích, ñaùnh giaù tình traïng hoân nhaân cuûa daân cö

Tyû leä chöa vôï, chöa choàng.

Tyû leä coù vôï, coù choàng.

Tyû leä goùa vôï, goùa choàng.

Tyû leä ly hoân.

Tyû leä ly thaân.

Ngoaøi ra, moãi tình traïng hoân nhaân coøn ñöôïc phaân tích theo töøng nhoùm tuoåi vaø giôùi tính cuûa daân cö.

CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO ÑÒA BAØN CÖ TRUÙ

Khaùi nieäm vaø yù nghóa

Xaõ hoäi loaøi ngöôøi hieän nay coù hai hình thaùi cö truù theo ñòa baøn laø noâng thoân vaø thaønh thò. Söï phaân ñònh daân cö thaønh thò hay noâng thoân laø caên cöù vaøo nôi cö truù, nhöng coù lieân quan ñeán cô caáu xaõ hoäi vaø ngaønh ngheà cuûa daân soá.

Cô caáu daân soá theo ñòa baøn cö truù ñöôïc phaân bieät thaønh hai boä phaän laø daân cö noâng thoân vaø daân cö thaønh thò. Trong Daân soá hoïc, vieäc nghieân cöùu cô caáu daân soá theo ñòa baøn cö truù noâng thoân vaø thaønh thò (hoaëc caùc daïng quaàn cö ñoâ thò) coù yù nghóa quan troïng, vì noù cho thaáy xu theá phaùt trieån cuûa moät quoác gia.

Vieäc nghieân cöùu caùc ñaëc tröng nhaân khaåu hoïc, kinh teá - xaõ hoäi hoïc cuûa daân soá theo hai ñòa baøn cö truù laø cô sôû ñeå hoaïch ñònh chính saùch daân soá, chính saùch phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cho phuø hôïp vôùi töøng ñòa baøn.

Caùc chæ tieâu phaân tích

Chæ soá phaân tích cô caáu daân soá theo ñòa baøn cö truù laø tyû leä daân noâng thoân vaø tyû leä daân thaønh thò.

Soá daân cö truù ôû noâng thoân

Tyû leä daân noâng thoân = ---------------------------------- x 100%

Toång soá daân

Soá daân cö truù ôû thaønh thò

Tyû leä daân thaønh thò = ---------------------------------- x 100%

Toång soá daân

Tyû leä vaø quy moâ cuûa hai boä phaän daân soá naøy luoân bieán ñoäng theo thôøi gian, thaäm chí coù theå thay ñoåi nhanh choùng theo töøng naêm phuï thuoäc vaøo toác ñoä vaø trình ñoä phaùt trieån saûn xuaát coâng nghieäp, vieäc môû roäng caùc moái quan heä giao löu giöõa caùc quoác gia vôùi nhau ñaõ laøm taêng cöôøng tyû leä daân soá hoaït ñoäng trong caùc lónh vöïc kinh teá dòch vuï, cung öùng...

Caùc quaù trình daân soá nhö sinh, töû, chuyeån cö, hoân nhaân dieãn ra ôû hai ñòa baøn naøy, theo hai giôùi seõ raát khaùc nhau veà cöôøng ñoä vaø khuynh höôùng bieán ñoäng.

BIEÁN ÑOÄNG DAÂN SOÁ

KHAÙI NIEÄM VAØ YÙ NGHÓA

Bieán ñoäng daân soá laø söï thay ñoåi soá löôïng daân soá theo thôøi gian do taùc ñoäng cuûa ba quaù trình sinh, töû vaø di daân. Trong ñoù, cheânh leäch giöõa möùc sinh vaø möùc töû laø bieán ñoäng töï nhieân, cheânh leäch giöõa nhaäp cö vaø xuaát cö laø bieán ñoäng cô hoïc. Khaùi nieäm söï gia taêng daân soá, bieán ñoäng daân soá hay phaùt trieån daân soá laø töông ñöông trong phaïm vi Daân soá hoïc.

Quy moâ daân soá cuûa moät laõnh thoå theo thôøi gian coù theå taêng leân, giaûm ñi hoaëc giöõ nguyeân tuøy thuoäc vaøo caùc quaù trình daân soá coù yù nghóa ñoäng löïc. Ñoù laø caùc quaù trình sinh saûn, töû vong vaø chuyeån cö (bao goàm nhaäp cö vaø xuaát cö). Chuùng taùc ñoäng qua laïi vaø taïo neân söï bieán ñoäng cuûa daân soá.

Khaûo saùt söï bieán ñoäng daân soá nhaèm muïc ñích tìm hieåu quaù trình phaùt trieån daân soá cuûa moät quoác gia, moät ñòa phöông ñeå bieát daân soá cuûa vuøng laõnh thoå ñoù thay ñoåi nhö theá naøo: theo chieàu höôùng taêng, theo chieàu höôùng giaûm, khoâng taêng, khoâng giaûm hay phaùt trieån quaù nhanh daãn ñeán buøng noå daân soá. Töø ñoù, ñöa ra caùc giaûi phaùp ñeå caân baèng söï phaùt trieån daân soá vôùi söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi.

ÑO LÖÔØNG BIEÁN ÑOÄNG DAÂN SOÁ

Caùc loaïi chæ tieâu cô baûn ñeå ño löôøng daân soá

- Tyû soá (ratio): laø töông quan soá löôïng giöõa hai boä phaän trong daân soá (löu yù laø hai boä phaän daân soá naøy khoâng bao truøm leân nhau). Ví duï: tyû soá giôùi tính cuûa moät daân soá laø soá nam tính treân 100 nöõ.

- Tyû leä (propotion): laø tyû soá theå hieän töông quan soá löôïng giöõa moät boä phaän daân soá vôùi toaøn boä daân soá vaø tính theo phaàn traêm (%). Ví duï: tyû leä lao ñoäng laø töông quan soá löôïng giöõa soá ngöôøi trong tuoåi lao ñoäng so vôùi toång soá daân cuûa moät laõnh thoå. Thuaät ngöõ töông ñöông vôùi tyû leä laø tyû troïng.

- Tyû suaát (rates): tyû suaát theå hieän töông quan soá löôïng giöõa soá laàn xuaát hieän cuûa moät söï kieän hoaëc moät bieán coá nhaân khaåu vôùi toång soá thaønh vieân cuûa daân soá coù khaû naêng chòu nguy cô ñoù (thöôøng laø toång soá daân) trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh vaø ñöôïc tính baèng phaàn ngaøn (‰).

- Tyû suaát thoâ (nguyeân) laø tyû suaát tính cho toaøn boä daân soá, maãu soá laø toång soá daân (tính trung bình giöõa naêm).

- Tyû suaát ñaëc tröng laø tyû suaát tính cho moät nhoùm daân soá ñaëc bieät, maãu soá laø soá daân ñang ñöôïc quan taâm coù khaû naêng tröïc tieáp chòu bieán coá xaûy ra.

- Xaùc suaát (probability): xaùc suaát xaûy ra moät söï kieän nhaân khaåu töông töï nhö tyû suaát xaûy ra söï kieän ñoù, tuy nhieân, trong caùch tính toaùn khaùc nhau ôû maãu soá: khi tính tyû suaát, laáy daân soá ôû giöõa thôøi kyø quan saùt (daân soá trung bình giöõa naêm), coøn khi tính xaùc suaát thì laáy daân soá ôû ñaàu kyø quan saùt (daân soá ñaàu naêm).

Phöông trình cô baûn cuûa bieán ñoäng daân soá

Quy moâ daân soá cuûa moät nöôùc hay moät ñòa phöông coù theå thay ñoåi tuøy thuoäc vaøo caùc yeáu toá: sinh, töû vaø di daân. Daân soá coù theå taêng leân do: coù treû em ñöôïc sinh ra hay coù ngöôøi töø nôi khaùc nhaäp cö ñeán. Daân soá coù theå giaûm bôùt ñi do: coù ngöôøi cheát hay coù ngöôøi chuyeån cö ñi nôi khaùc.

Ba quaù trình sinh, töû vaø di daân keát hôïp laïi seõ taïo neân phöông trình caên baûn cuûa bieán ñoäng daân soá:

Pt = P0 + B - D + I - O

Trong ñoù:

- Pt laø daân soá ôû thôøi ñieåm t caàn khaûo saùt.

- Po laø daân soá ôû thôøi ñieåm goác.

- B, D, I, O laàn löôït laø soá treû em ñöôïc sinh ra, soá ngöôøi cheát, soá ngöôøi nhaäp cö, soá ngöôøi xuaát cö trong thôøi kyø (0, t).

Gia taêng töï nhieân

Gia taêng töï nhieân hay bieán ñoäng töï nhieân do töông quan soá löôïng giöõa hai quaù trình sinh saûn vaø töû vong quy ñònh hay ñoù laø hieäu quaû cuûa hai quaù trình sinh vaø töû cuûa moät daân soá ôû moät thôøi kyø nhaát ñònh.

Tyû suaát sinh

Tyû suaát sinh laø tyû soá töông quan giöõa soá treû sô sinh trung bình ñöôïc sinh ra trong naêm so vôùi soá daân trung bình naêm ñoù, tính theo tyû suaát phaàn nghìn (‰).

Soá sinh

Tyû suaát sinh = ------------------------- x 1000‰

Daân soá trung bình

- Soá sinh: soá treû ñöôïc sinh ra trong naêm.

- Daân soá trung bình: laø trung bình cuûa daân soá ñaàu naêm vaø cuoái naêm hay daân soá cuûa ngaøy 30/6 hoaëc 1/7 haøng naêm.

- Neáu tyû suaát sinh < 20‰: sinh suaát thaáp.

20 - 30‰: sinh suaát trung bình.

> 30‰: sinh suaát cao.

> 40‰: sinh suaát raát cao.

- Veà maët sinh lyù, sinh suaát toái ña laø 60‰.

- Ví duï, naêm 1993, tyû suaát sinh cuûa daân soá Vieät Nam laø 30‰.

Tyû suaát töû

Tyû suaát töû laø tyû soá töông quan giöõa soá ngöôøi cheát trong naêm so vôùi soá daân trung bình trong naêm ñoù, tính theo tyû suaát phaàn nghìn (‰).

Soá cheát

Tyû suaát töû = ------------------------- x 1000‰

Daân soá trung bình

- Soá cheát: soá ngöôøi cheát trong naêm thuoäc taát caû caùc ñoä tuoåi vaø giôùi tính.

- Neáu tyû suaát töû < 12‰ : töû suaát thaáp.

12 - 15‰ : töû suaát trung bình.

15 - 25‰ : töû suaát cao.

> 25‰ : töû suaát raát cao.

Tyû suaát gia taêng töï nhieân

Tyû suaát gia taêng töï nhieân (Rate of Natural Increase) laø soá cheânh leäch giöõa tyû suaát sinh vaø tyû suaát töû cuûa daân soá trong moät naêm treân moät laõnh thoå nhaát ñònh vaø ñöôïc tính theo phaàn traêm (%o).

Tyû suaát sinh (‰) - Tyû suaát töû (‰)

Tyû suaát gia taêng töï nhieân = ------------------------------------------------

10

hay:

Soá sinh - soá cheát

Tyû suaát gia taêng töï nhieân = ---------------------------- x 1000%

Daân soá trung bình

- Neáu tyû suaát gia taêng töï nhieân < 1,0% : taêng suaát thaáp.

1,0 - 1,5% : taêng suaát trung bình.

1,5 - 2,0% : taêng suaát cao.

> 2,0% : taêng suaát raát cao.

Gia taêng töï nhieân laø söï keá tieáp cuûa caùc theá heä, trong ñoù, theá heä giaø ñöôïc thay theá baèng theá heä treû. Tuøy thuoäc töông quan soá löôïng giöõa hai quaù trình daân soá cô baûn laø sinh vaø töû vong, veà cô baûn, gia taêng töï nhieân laø quaù trình taùi saûn xuaát daân cö.

Coù ba loaïi hình taùi saûn xuaát daân cö

Taùi saûn xuaát daân cö môû roäng

Coù nhöõng ñaëc tröng: tyû suaát sinh cao, tyû suaát tu trung bình hoaëc cao, theá heä sinh sau nhieàu hôn theá heä tröôùc. Loaïi hình taùi saûn xuaát daân cö kieåu naøy thöôøng phoå bieán ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù trình ñoä phaùt trieån kinh teá trung bình vaø chaäm phaùt trieån thuoäc chaâu AÙ, chaâu Phi vaø Myõ Latinh.

Taùi saûn xuaát daân cö thu heïp

Vôùi tyû suaát sinh trung bình, tyû suaát töû vong thaáp vaø oån ñònh, gia taêng töï nhieân ôû möùc trung bình, theá heä sinh sau ít hôn theá heä tröôùc, do möùc sinh giaûm nhanh. Taùi saûn xuaát daân cö thu heïp thöôøng thaáy ôû caùc nöôùc coâng nghieäp môùi nhö: Haøn Quoác, Singapore, Brasil...

Taùi saûn xuaát daân cö giaûn ñôn

Vôùi tyû suaát sinh vaø tyû suaát töû ñeàu thaáp vaø haàu nhö baèng nhau, tyû suaát gia taêng töï nhieân baèng 0 hoaëc aâm, soá löôïng theá heä treû töông ñöông theá heä giaø. Caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån ôû Taây AÂu, Baéc Myõ, Nhaät... laø nhöõng nöôùc coù kieåu taùi saûn xuaát daân cö giaûn ñôn.

Gia taêng cô hoïc

Gia taêng cô hoïc hay bieán ñoäng cô hoïc cuõng laø nguoàn löïc quan troïng laøm taêng hay giaûm quy moâ moät daân soá. Baûn chaát cuûa gia taêng cô hoïc laø söï di chuyeån cuûa daân cö hay noùi goïn laø söï chuyeån cö.

Tyû suaát nhaäp cö

Tyû suaát nhaäp cö laø tyû soá töông quan soá löôïng giöõa soá ngöôøi nhaäp cö ñeán moät nôi ñònh cö môùi, tính treân 1000 daân cuûa nôi ñeán trong naêm ñoù.

Soá ngöôøi nhaäp cö

Tyû suaát nhaäp cö = ---------------------------------- x 1000‰

Daân soá trung bình nôi ñeán

Tyû suaát xuaát cö

Tyû suaát xuaát cö laø tyû soá töông quan soá löôïng giöõa soá ngöôøi xuaát cö rôøi boû nôi ñang sinh soáng, tính treân 1000 daân cuûa nôi hoï rôøi boû trong moät naêm.

Soá ngöôøi xuaát cö

Tyû suaát xuaát cö = ---------------------------------- x 1000‰

Daân soá trung bình nôi ñi

Tyû suaát gia taêng cô hoïc

Tyû suaát gia taêng cô hoïc laø hieäu quaû thöïc giöõa tyû suaát nhaäp cö vaø tyû suaát xuaát cö cuûa daân soá moät vuøng, tính treân 1000 daân cuûa vuøng ñoù trong moät naêm.

Tyû suaát sinh (‰) - Tyû suaát töû (‰)

Tyû suaát gia taêng cô hoïc = ------------------------------------------------

10

hay:

Soá sinh - soá cheát

Tyû suaát gia taêng cô hoïc = ------------------------- x 100%

Daân soá trung bình

Gia taêng daân soá

Gia taêng töï nhieân vaø gia taêng cô hoïc laø hai thaønh phaàn ñeå ño löôøng bieán ñoäng thöïc teá cuûa quy moâ daân soá, hay noùi khaùc ñi, chuùng laø ñoäng löïc cuûa gia taêng daân soá.

Gia taêng daân soá = Soá sinh - soá töû + soá nhaäp cö - soá xuaát cö

Hay:

Gia taêng daân soá = Gia taêng töï nhieân + Gia taêng cô hoïc

Moät nöôùc daân soá coù theå gia taêng nhöng laïi coù tyû suaát gia taêng töï nhieân aâm, thì soá taêng ñoù laø do caùc luoàng nhaäp cö. Tuy nhieân, gia taêng cô hoïc chæ coù ñoái vôùi nhöõng quoác gia, nhöõng vuøng coù söï chuyeån cö. Neáu xeùt treân bình dieän toaøn theá giôùi thì tyû suaát gia taêng cô hoïc khoâng coøn yù nghóa nöõa trong quaù trình bieán ñoäng daân soá theá giôùi.

Coù theå noùi gia taêng töï nhieân laø thaønh phaàn mang tính chaát quyeát ñònh vaø ñöôïc xem laø ñoäng löïc chính cuûa quaù trình bieán ñoäng daân soá.

Tyû suaát gia taêng daân soá

Laø tyû suaát maø daân soá taêng hay giaûm trong moät naêm do gia taêng töï nhieân vaø gia taêng cô hoïc, ñöôïc bieåu thò baèng phaàn traêm cuûa daân soá goác.

r (%) = Tyû suaát gia taêng töï nhieân (%) + Tyû suaát gia taêng cô hoïc (%)

- Neáu tyû suaát gia taêng daân soá baèng 0 (ZPG: zero population growth rate) thì coù söï caân baèng giöõa: tyû suaát sinh + tyû suaát nhaäp cö = tyû suaát töû + tyû suaát xuaát cö.

Daân soá ñoùng

Moät daân soá khoâng coù doøng chuyeån cö ñeán hay ñi, söï thay ñoåi quy moâ daân soá chæ do quaù trình sinh saûn vaø töû vong quyeát ñònh. Tyû suaát gia taêng daân soá chính baèng tyû suaát gia taêng töï nhieân cuûa daân soá ñoù. Duøng moâ hình daân soá ñoùng coù theå nghieân cöùu vaø ñònh höôùng möùc ñoä taùc ñoäng cuûa gia taêng töï nhieân tôùi caáu truùc daân soá theo tuoåi, giôùi vaø caùc ñaëc tröng khaùc nhau cuûa daân soá.

Daân soá môû

Daân soá luoân coù caùc doøng di daân ñi vaø ñeán. Quy moâ daân soá, keát caáu tuoåi vaø giôùi cuøng caùc ñaëc tröng khaùc cuûa daân soá chòu taùc ñoäng cuûa caû bieán ñoäng töï nhieân vaø bieán ñoäng cô hoïc.

Daân soá oån ñònh

Moät daân soá coù tyû suaát phaùt trieån daân soá khoâng ñoåi vaø moät caáu truùc tuoåi khoâng ñoåi vì tyû suaát sinh vaø tyû suaát töû ñaëc tröng ñöôïc giöõ ôû möùc baát bieán trong moät thôøi kyø ñuû daøi.

Tyû suaát gia taêng daân soá giöõa hai thôøi ñieåm ñôn giaûn

(Pt - P0) / t

r = --------------------- x 100%

(Pt + P0) / 2

Trong ñoù:

- P0: daân soá ôû thôøi ñieåm tröôùc.

- Pt: daân soá ôû thôøi ñieåm sau.

- t : soá naêm giöõa hai thôøi ñieåm t = tt - t0.

Thôøi gian daân soá taêng gaáp ñoâi

Thôøi gian daân soá taêng gaáp ñoâi laø soá naêm caàn thieát ñeå daân soá cuûa moät vuøng, moät quoác gia taêng leân gaáp ñoâi treân cô sôû caên cöù vaøo tyû suaát gia taêng töï nhieân (%).

Ñeå tính thôøi gian daân soá taêng gaáp ñoâi, söû duïng coâng thöùc:

P1 = P0. ert

Suy ra:

0,7

t (naêm) = --------

r%

hay:

70

t (naêm) = --------

Thôøi gian daân soá taêng gaáp ñoâi laø moät chæ tieâu ñeå ñaùnh giaù nhòp ñoä gia taêng daân soá. Khoaûng thôøi gian naøy caøng ngaén chöùng toû daân soá taêng caøng nhanh.

Ví duï, daân soá Vieät Nam cuoái naêm 1996 laø 76 trieäu ngöôøi, vôùi tyû leä gia taêng töï nhieân trung bình laø 2,1%/naêm thì thôøi gian ñeå daân soá Vieät Nam taêng leân 152 trieäu laø: 70 / 2,1 ~ 33 naêm.

QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN DAÂN SOÁ THEÁ GIÔÙI

Tình hình gia taêng

Lòch söû phaùt trieån loaøi ngöôøi ñaõ traûi qua haøng trieäu naêm vôùi nhieàu bieán ñoäng do thieân tai, dòch beänh, ñoùi reùt, ñòch hoïa... nhöng daân soá, cho ñeán ngaøy nay vaãn chöa heà giaûm ñi, maø ngöôïc laïi ñaõ khoâng ngöøng gia taêng veà soá löôïng vôùi toác ñoä phaùt trieån ngaøy caøng nhanh vaø quy moâ ngaøy caøng lôùn.

Gia taêng daân soá theá giôùi qua caùc thôøi kyø

Thôøi gian Daân soá Thôøi gian taêng gaáp ñoâi Thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi khoaûng 100 - 120 trieäu Ñaàu coâng nguyeân khoaûng 200 - 250 trieäu Haøng ngaøn naêm

Giöõa theá kyû XVII (1650) 500 trieäu 17 - 18 theá kyû Khoaûng naêm 1840 1,0 tyû Chöa ñaày 2 theá kyû Naêm 1930 2,0 tyû Chöa ñaày 1 theá kyû Naêm 1975 4,0 tyû Chöa ñaày 50 naêm Naêm 1987 5,0 tyû Naêm 1995 5,7 tyû Naêm 1997 > 5,9 tyû 5.933.646.426 (28/05/97) Naêm 2002 > 6,2 tyû 6.234.250.387 Naêm 2025 döï ñoaùn 8,0 tyû Khoaûng 50 naêm

Nhìn qua lòch söû phaùt trieån, coù theå thaáy daân soá theá giôùi traûi qua hai giai ñoaïn vôùi toác ñoä gia taêng khaùc nhau:

- Giai ñoaïn taêng chaäm keùo daøi töø thôøi tieàn söû tôùi ñaàu coâng nguyeân.

- Giai ñoaïn taêng nhanh daàn töø ñaàu coâng nguyeân vaø nhaát laø töø sau Ñaïi chieán theá giôùi thöù hai ñeán nay, daân soá theá giôùi taêng caøng nhanh daãn ñeán buøng noå daân soá.

Nhòp ñoä phaùt trieån daân soá dieãn ra khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc nöôùc vaø coù xu höôùng ngaøy caøng taêng nhanh, nhaát laø trong khoaûng 3 theá kyû trôû laïi ñaây. Daân soá theá giôùi ñaõ taêng leân gaáp 6 laàn trong voøng chöa ñaày hai theá kyû vaø seõ coøn tieáp tuïc taêng nhanh trong nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XXI. Theo UÛy ban daân soá Lieân Hieäp Quoác thì töø naêm 1991 cho ñeán naêm 2000, trung bình moãi naêm daân soá theá giôùi taêng theâm 90-100 trieäu ngöôøi, vôùi tyû suaát gia taêng töï nhieân döôùi 1,72%/naêm (trung bình moãi ngaøy taêng theâm 240.000 ngöôøi vaø 170 ngöôøi trong moãi phuùt).

Nguyeân nhaân cuûa söï taêng nhanh daân soá thöïc söï laø do söï caûi thieän caùc ñieàu kieän veä sinh y teá, phoøng vaø chöõa beänh, ñaëc bieät laø do söï caûi thieän caùc ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi.

Caùc thôøi kyø phaùt trieån cuûa daân soá theá giôùi

Lòch söû phaùt trieån daân soá theá giôùi lieân quan maät thieát vôùi lòch söû phaùt trieån xaõ hoäi cuûa loaøi ngöôøi. Vieäc phaân chia caùc thôøi kyø phaùt trieån daân soá theá giôùi chuû yeáu döïa vaøo thôøi gian xuaát hieän caùc cheá ñoä kinh teá - xaõ hoäi khaùc nhau, tuy nhieân caùc moác thôøi gian chæ mang tính chaát töông ñoái, nhaát laø nhöõng thôøi kyø ñaàu cuûa lòch söû loaøi ngöôøi.

Nhìn chung, coù theå chia lòch söû phaùt trieån daân soá theá giôùi thaønh ba thôøi kyø chính:

Thôøi kyø tieàn saûn xuaát noâng nghieäp

Thôøi kyø naøy tính töø khi loaøi ngöôøi xuaát hieän cho ñeán khoaûng naêm 6000 naêm tröôùc coâng nguyeân, vôùi caùc ñaëc ñieåm cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy chuyeån daàn sang cheá ñoä chieám höõu noâ leä, hoaït ñoäng kinh teá cuûa con ngöôøi chuû yeáu gaén lieàn vôùi vieäc saên baén, haùi löôïm vôùi coâng cuï lao ñoäng baèng ñaù.

Nhöõng soá lieäu veà daân soá cuûa thôøi kyø naøy phaàn lôùn mang tính chaát phoûng ñoaùn. Trong nhieàu thieân nieân kyû, tuy tyû suaát sinh raát cao nhöng tyû suaát töû vong cuõng cao xaáp xæ, neân möùc gia taêng töï nhieân raát thaáp (0,04%). Con ngöôøi cheát vì ñoùi reùt, beänh taät vaø vì xung ñoät giöõa caùc boä laïc.

Ñoù laø keát quaû cuûa trình ñoä phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát thaáp keùm vaø tình traïng leä thuoäc gaàn nhö hoaøn toaøn cuûa con ngöôøi vaøo töï nhieân. Moâi tröôøng töï nhieân ñaõ ñaët ra giôùi haïn cho söï phaùt trieån daân soá thôøi kyø aáy.

Thôøi kyø phaùt trieån hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp

Cuoäc caùch maïng ñoà ñaù môùi ñaõ laøm xuaát hieän chaên nuoâi, troàng troït vaø chuyeån hoaït ñoäng töø saên baét, haùi löôïm sang saûn xuaát caùc saûn phaåm noâng nghieäp.

Veà maët kinh teá - xaõ hoäi, ñaây laø thôøi kyø tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä vaø hình thaønh cheá ñoä phong kieán. Coâng cuï lao ñoäng baèng ñaù ñöôïc thay theá baèng ñoà ñoàng, ñoà saét. Caùc neàn vaên minh coå xöa nhaát cuûa loaøi ngöôøi ra ñôøi (Hy Laïp, Ai Caäp, Trung Quoác, AÁn Ñoä). Löïc löôïng saûn xuaát bieán ñoåi khoâng ngöøng.

Vieäc chuyeån chaên nuoâi vaø troàng troït baét ñaàu ôû vuøng Caän Ñoâng ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong ñoäng thaùi daân soá. Söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi gaén lieàn vôùi vieäc phaùt hieän vaø söû duïng kim loaïi, nhaát laø saét, vôùi vieäc hoaøn thieän caùc ngaønh troàng troït, chaên nuoâi vaø phaùt minh môùi veà kyõ thuaät. Treân cô sôû naøy soá daân taêng nhanh hôn.

Vieäc hình thaønh caùc khu vöïc quaàn cö lôùn haøng trieäu ngöôøi taäp trung taïi caùc vuøng coù neàn vaên minh döïa treân cô sôû neàn noâng nghieäp ñöôïc töôùi nöôùc nhö Ai Caäp, AÁn Ñoä, Trung Quoác coù taùc ñoäng raát lôùn ñeán möùc gia taêng daân soá.

Vaøo ñaàu coâng nguyeân, daân soá theá giôùi ñaõ ñaït 200-250 trieäu ngöôøi, naêm 1000 coù khoaûng 300 trieäu ngöôøi (taêng 20% trong voøng 1000 naêm), ñeán nöûa ñaàu theá kyû XVII, daân soá theá giôùi ñaõ ñaït ñeán möùc 500 trieäu daân.

Thôøi kyø caùch maïng coâng nghieäp

Cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ñaàu tieân ñaõ dieãn ra vaøo nöûa sau theá kyû XVII, ñaàu theá kyû XVIII ôû caùc nöôùc chaâu AÂu ñaùnh daáu böôùc phaùt trieån cuûa neàn kinh teá hieän ñaïi, taïo neân böôùc chuyeån bieán to lôùn veà chaát trong caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Ñaây laø thôøi kyø phaùt sinh, phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Maët khaùc, töø theá kyû XVIII trôû ñi, vieäc ñieàu tra daân soá ñaõ ñöôïc tieán haønh roäng raõi ôû nhieàu nöôùc, soá lieäu daân soá ñaày ñuû vaø chính xaùc hôn.

Cuoäc caùch maïng tö saûn ôû nhieàu nöôùc Taây AÂu (cuoái theá kyû XVII-XVIII) ñaõ ñaåy nhanh nhòp ñoä phaùt trieån caùc ngaønh kinh teá, tröôùc heát laø coâng nghieäp. Trong coâng nghieäp vaø noâng nghieäp coù nhieàu ñoåi môùi, cho pheùp chuyeån moät boä phaän töø noâng nghieäp sang coâng nghieäp nhöng naêng suaát lao ñoäng noâng nghieäp vaãn taêng. Giao thoâng vaän taûi ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän. Neàn y hoïc hieän ñaïi vaø söï caûi thieän ñieàu kieän veä sinh baét ñaàu ñöôïc quan taâm treân quy moâ lôùn. Taát caû caùc yeáu toá treân ñaõ goùp phaàn quyeát ñònh möùc gia taêng daân soá theá giôùi.

Nhòp ñoä phaùt trieån daân soá lieân tuïc taêng: 0,45% (1800), 0,52% (1850), 0,62% (1900), vaø ñaït treân 1% vaø nhöõng naêm tröôùc chieán tranh theá giôùi thöù hai. Daân soá theá giôùi ñaït 1 tyû khoaûng naêm 1840, 2 tyû vaøo naêm 1930, 2,5 tyû vaøo naêm 1945.

Cuõng trong thôøi kyø naøy, söï chuyeån cö quoác teá ñöôïc thöïc hieän vôùi quy moâ lôùn, laøm thay ñoåi ít nhieàu trong söï phaân boá daân cö theá giôùi. Töø naêm 1846 ñeán naêm 1930, ñaõ coù hôn 50 trieâu ngöôøi töø chaâu AÂu sang ñònh cö taïi caùc chaâu luïc khaùc, ñaëc bieät laø khu vöïc Baéc Myõ, Myõ Latinh vaø chaâu UÙc. Cuõng trong thôøi gian naøy, haøng trieäu ngöôøi töø Trung Quoác vaø AÁn Ñoä di cö sang caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, nam Thaùi Bình Döông vaø chaâu Phi.

Thôøi gian töø sau chieán tranh theá giôùi thöù hai ñeán nay, theá giôùi coù nhieàu thay ñoåi lôùn veà kinh teá vaø coâng ngheä. Nhieàu kyõ thuaät tieân tieán ñöôïc öùng duïng roäng raõi vaøo nhieàu ngaønh saûn xuaát vaø ñôøi soáng ôû nhieàu nôi treân theá giôùi. Con ngöôøi ñaõ khoáng cheá ñöôïc naïn ñoùi vaø caùc loaïi dòch beänh.

Baûn ñoà chính trò cuûa theá giôùi coù nhieàu thay ñoåi, phaàn lôùn caùc nöôùc thuoäc ñòa ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp, heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa phaùt trieån maïnh. Vieäc nhieàu daân toäc thuoäc ñòa thoaùt khoûi aùch thoáng trò cuûa ñeá quoác laø nhaân toá quan troïng aûnh höôûng ñeán ñoäng löïc daân soá theá giôùi.

Daân soá theá giôùi töø sau theá chieán thöù hai gia taêng nhanh vaø lieân tuïc ñaõ daãn ñeán buøng noå daân soá. Daân soá theá giôùi ñaït tyû thöù 4 vaøo naêm 1975 vaø tyû thöù naêm vaøo naêm 1987, tyû thöù 6 vaøo naêm 2000.

Nguyeân nhaân chuû yeáu laø do söï thay ñoåi möùc töû vong vaø tuoåi thoï trung bình. Maët khaùc, tyû suaát sinh vaãn ôû möùc cao cuøng vôùi vieäc giaûm tyû suaát töû vong ñaõ taïo neân nhòp ñoä gia taêng daân soá raát lôùn.

Nhìn chung, tình hình daân soá theá giôùi coù nhieàu chuyeån bieán lôùn trong thôøi kyø thöù ba naøy. Tuy nhieân, ôû moãi khu vöïc khaùc nhau treân theá giôùi, quaù trình phaùt trieån daân soá dieãn ra khoâng gioáng nhau, thaäm chí hoaøn toaøn traùi ngöôïc nhau. Daân soá cuûa caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån traûi qua thôøi kyø bieán ñoåi maïnh vaø tieán tôùi oån ñònh, trong khi ñoù, daân soá cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaãn tieáp tuïc gia taêng vôùi nhòp ñoä cao.

Quaù trình chuyeån tieáp daân soá

Quaù trình chuyeån tieáp daân soá ñöôïc xaây döïng döïa treân söï quan saùt quaù trình bieán ñoäng cuûa daân soá caùc nöôùc phaùt trieån, chuû yeáu laø caùc nöôùc Taây AÂu, nôi coù quaù trình giaûm möùc sinh vaø giaûm möùc gia taêng daân soá dieãn ra sôùm nhaát. ÔÛ ñaây, tình traïng daân soá oån ñònh môùi ñaõ ñaït ñöôïc vôùi möùc sinh thaáp vaø tyû leä gia taêng thaáp thaäm chí baèng zero hoaëc khoâng taêng hoaëc giaûm chuùt ít.

Quaù trình daân soá ñi töø möùc sinh cao, möùc töû vong cao sang möùc sinh thaáp, möùc töû vong thaáp goïi laø quaù trình chuyeán tieáp daân soá hay quaù ñoä daân soá (demographic transition). Quaù trình naøy traûi qua 5 giai ñoaïn:

- Giai ñoaïn A: möùc sinh cao, möùc töû vong cao. Giai ñoaïn naøy öùng vôùi tình hình chaâu AÂu tröôùc caùch maïng coâng nghieäp vaø hieän nay chæ coøn ôû moät soá nöôùc chaâu Phi nam Sahara.

Naêm 1991 Tyû suaát sinh (‰) Tyû suaát töû (‰)

Mali 51 21

Niger 51 19

Sierra Leone 48 22

- Giai ñoaïn B: möùc sinh cao, möùc töû vong baét ñaàu giaûm, töông öùng tình hình daân soá cuûa nhieàu nöôùc chaâu Phi vaø moät soá nöôùc chaâu AÙ.

Naêm 1991 Tyû suaát sinh (‰) Tyû suaát töû (‰)

Bôø bieån ngaø 50 15

Liberia 47 15

Irak 41 15

Bangladesh 37 13

- Giai ñoaïn C: möùc sinh vaãn coøn cao nhöng möùc töû vong ñaõ giaûm xuoáng raát thaáp. Ñaây laø giai ñoaïn buøng noå daân soá (population boom). Myõ Latinh vaø moät vaøi nöôùc chaâu Phi laø nhöõng nôi coù möùc taêng daân soá cao nhaát theá giôùi, treân 3%.

Naêm 1991 Tyû suaát sinh (‰) Tyû suaát töû (‰)

Kenya 46 7

Cap Vert 40 8

Namibia 43 11

Iran 41 8

- Giai ñoaïn D: möùc sinh ñaõ giaûm vaø möùc töû vong raát thaáp. Ñaõ ra khoûi giai ñoaïn buøng noå daân soá vaø coù nhieàu hy voïng hoaøn taát quaù trình chuyeån tieáp daân soá.

Naêm 1991 Tyû suaát sinh (‰) Tyû suaát töû (‰)

Argentina 21 8

Uruguay 18 10

Trung Quoác 21 7

Vieät Nam 32 9

Philippines 33 7

- Giai ñoaïn E: möùc sinh raát thaáp vaø möùc töû vong raát thaáp. Daân soá taêng raát ít hoaëc ngöøng gia taêng.

Naêm 1991 Tyû suaát sinh (‰) Tyû suaát töû (‰)

Ñan Maïch 12 12

Ñöùc 11 11

Hoa Kyø 17 9

Nhaät Baûn 10 7

Trong thöïc teá, daân soá caùc nöôùc coù theå traûi qua quaù trình naøy vôùi nhieàu möùc ñoä vaø thôøi gian daøi ngaén khaùc nhau. Naêm giai ñoaïn naøy ñöôïc khaùi quaùt hoùa thaønh moät sô ñoà goïi laø sô ñoà chuyeån tieáp daân soá vôùi nhöõng tieán trình ñaõ ñöôïc ñôn giaûn hoùa toái ña.

Caùc xu höôùng bieán ñoäng daân soá

Treân theá giôùi coù söï phaân hoùa veà toác ñoä gia taêng daân soá theo laõnh thoå. Söï phaân hoùa aáy coù theå phaân bieät öùng vôùi caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån vaø ñang phaùt trieån.

Caên cöù vaøo tyû suaát gia taêng töï nhieân, coù theå phaân bieät thaønh 4 xu höôùng bieán ñoäng daân soá nhö sau:

Nhoùm caùc nöôùc coù daân soá khoâng phaùt trieån hoaëc phaùt trieån raát chaäm

Tyû suaát sinh baèng hoaëc thaäm chí thaáp hôn tyû suaát töû vong, tyû suaát gia taêng daân soá haøng naêm baèng 0 hoaëc mang giaù trò aâm. Haàu heát caùc nöôùc chaâu AÂu coù daân soá oån ñònh hoaëc giaûm. Theo UNFPA, caùc nöôùc Latvia, Estonia, Bulgaria, Hungary, Romania, Croatia coù toác ñoä phaùt trieån daân soá aâm bình quaân thôøi kyø 1995-2000. Nhieàu nöôùc coù toác ñoä phaùt trieån daân soá bình quaân thôøi kyø 1995-2000 baèng khoâng.

Nhoùm caùc nöôùc coù daân soá phaùt trieån chaäm

Tyû suaát sinh thaáp, tyû suaát töû vong cuõng thaáp, tyû suaát gia taêng haøng naêm döôùi 1% nhö Haøn Quoác (0,9% bình quaân thôøi kyø 1999-2000); Singapore, caùc nöôùc Baéc Myõ, UÙc, Jamaica vaø Puerto Rico (0,8%); Cuba vaø Uruguay (0,6%); Nhaät (0,5%); Slovakia, Na Uy, Thuïy Ñieån, Phaùp vaø Phaàn Lan (0,4%); Ba Lan (0,2%); Coäng hoøa Czech (0,1%).

Nhoùm caùc nöôùc coù daân soá phaùt trieån ôû möùc trung bình

Tyû suaát sinh töông ñoái cao, tyû suaát töû vong trung bình, tyû suaát gia taêng töï nhieân döôùi 2% nhö AÁn Ñoä, Thoå Nhó Kyø (1,8% bình quaân thôøi kyø 1995-2000); Indonesia, Israel (1,5%); Trung Quoác, Thaùi Lan (1,0%).

Nhoùm caùc nöôùc coù daân soá phaùt trieån nhanh hoaëc raát nhanh

Tyû suaát sinh cao, tyû suaát töû vong thaáp hay trung bình, tyû suaát gia taêng töï nhieân thöôøng treân 2%, moät soá nöôùc xaáp xæ 4%: Kenya (3,9%); Zambia (3,8%); Mozambique (3,4%); Angola, Liban, Nigeria (3,3%); Liberia, Namibia (3,2%); Togo, Zaire (3,0%); Ethiopia, Uganda, Botswana, Benin, Gana, Guinea (2,9% - thôøi kyø 1995-2000).

QUAN ÑIEÅM VEÀ BIEÁN ÑOÄNG DAÂN SOÁ

Quan ñieåm cuûa Malthus

Thomas Robert Malthus (1766-1834) laø moät muïc sö, nhaø kinh teá hoïc ngöôøi Anh ñaõ xaây döïng neân hoïc thuyeát daân soá vôùi caùc quan ñieåm chính:

- Daân soá luoân coù xu höôùng taêng leân theo caáp soá nhaân, löông thöïc thöïc phaåm vaø caùc phöông tieän sinh hoaït chæ taêng theo caáp soá coäng.

- Quy luaät daân soá laø quy luaät töï nhieân vaø vónh vieãn, con ngöôøi seõ khoâng haïn cheá ñöôïc sinh saûn döôùi möùc toái ña veà maët sinh hoïc.

- Daân soá taêng nhanh laø nguoàn goác cuûa ñoùi ngheøo, khoâng lieân heä gì hoaëc lieân heä raát ít ñeán caùch quaûn lyù xaõ hoäi vaø phaân phoái thu nhaäp.

- Neáu khoâng ñöôïc kieåm soaùt, seõ ñeán moät luùc naøo ñoù, daân soá taêng tôùi möùc taän duïng heát dieän tích ñaát ñai, luùc aáy möùc soáng seõ giaûm xuoáng nhanh choùng.

Töø ñoù, oâng ñeà caäp ñeán caùc nhaân toá lieân quan tôùi tyû suaát töû vong maø oâng goïi laø caùc bieän phaùp haïn cheá maïnh ñeå kieåm soaùt möùc gia taêng daân soá. OÂng cho raèng, sinh ñeû böøa baõi ñaõ gaây ra naïn "nhaân maõn" laøm cho xaõ hoäi ñoùi khoå, chieán tranh, dòch beänh... xaûy ra laø taát yeáu ñeå haïn cheá söï gia taêng daân soá.

Nhìn chung, quan ñieåm cuûa Malthus coù ñieåm tích cöïc laø ñaõ neâu leân ñöôïc söï gia taêng daân soá vôùi möùc nhanh nhöng cô sôû lyù giaûi vaø caùc bieän phaùp haïn cheá söï gia taêng daân soá maø oâng ñöa ra laïi mang tính tieâu cöïc, khoâng phuø hôïp vôùi nhaân baûn cuûa con ngöôøi.

Quan dieåm Marxist

Marx (1818-1883) vaø Engels (1820-1895) cho raèng:

- Quy luaät phaùt trieån daân soá khoâng phaûi laø quy luaät töï nhieân vaø vónh vieãn.

- Moãi hình thaùi xaõ hoäi ñeàu coù quy luaät rieâng veà daân soá.

- Moãi daân toäc, moãi quoác gia coù traùch nhieäm xaùc ñònh soá daân toái öu cuûa mình caên cöù vaøo nhöõng ñieàu kieän ñòa lyù, taøi nguyeân, vaø kinh teá - xaõ hoäi cuï theå cuûa ñaát nöôùc mình.

- Caùc vaán ñeà daân soá hay dö thöøa lao ñoäng laø keát quaû cuûa heä thoáng kinh teá tö baûn chuû nghóa, nguyeân nhaân cuûa söï ngheøo khoå naèm ngay chính trong loøng chuû nghóa tö baûn, maø söï theå hieän ôû söï baàn cuøng hoùa giai caáp voâ saûn vaø coù theå ñöôïc giaûi quyeát baèng vieäc laäp laïi traät töï xaõ hoäi.

Marx vaø Engels cuõng baùc boû quan ñieåm cuûa Malthus cho raèng söï gia taêng daân soá ñoøi hoûi taêng cöôøng cöùu teá, ngheøo ñoùi laø saûn phaåm cuûa ngöôøi ngheøo.

HIEÄN TÖÔÏNG SINH SAÛN

KHAÙI NIEÄM VAØ YÙ NGHÓA

Sinh saûn laø moät trong ba quaù trình cuûa bieán ñoäng daân soá: sinh saûn, töû vong vaø di daân.

- Sinh saûn: laø moät hieän töôïng sinh vaät hoïc, ñoùng vai troø thay theá vaø duy trì veà maët sinh hoïc cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi

- Thôøi kyø khaû saûn: laø thôøi kyø maø ngöôøi phuï nöõ coù khaû naêng sinh saûn. Thôøi kyø naøy keùo daøi töø tuoåi baét ñaàu coù kinh nguyeät ñeán khi maõn kinh. Ñeå thuaän tieän cho vieäc tính toaùn trong thöïc teá, thôøi kyø khaû saûn thöôøng ñöôïc xaùc ñònh baét ñaàu töø tuoåi 15 vaø keát thuùc ôû tuoåi 49.

- Hieän töôïng voâ sinh: voâ sinh hay khoâng coù khaû naêng sinh saûn laø hieän töôïng ngöôøi ñaøn oâng hay ñaøn baø hay caëp vôï choàng thieáu khaû naêng sinh ra moät ñöùa treû coøn soáng. Voâ sinh bao goàm: voâ sinh töï nhieân vaø voâ sinh do beänh lyù.

Tuoåi laø yeáu toá quan troïng aûnh höôûng ñeán söï voâ sinh töï nhieân. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kyø khaû saûn, ngöôøi phuï nöõ ít coù khaû naêng coù thai do teá baøo tröùng ruïng khoâng ñeàu ñaën. Khaû naêng coù thai, töông töï nhö tyû suaát sinh ñaëc tröng theo tuoåi, seõ ñaït möùc cao nhaát ôû ñoä tuoåi 20-29, sau ñoù seõ giaûm xuoáng cho ñeán tuoåi maõn kinh, khoaûng 50 tuoåi, khi ñoù ngöôøi phuï nöõ vónh vieãn heát khaû naêng sinh saûn.

Voâ sinh do beänh lyù chæ hieän töôïng voâ sinh do beänh taät, nhaát laø caùc beänh do quan heä tình duïc. Caùc chuyeân gia nghieân cöùu ñaõ chæ ra beänh laäu laø nguyeân nhaân cuûa möùc sinh thaáp ôû caùc nöôùc Trung Phi, khoaûng 20% phuï nöõ ñoä tuoåi 45-49 ôû nhieàu vuøng Trung Phi khoâng coù con.

Nghieân cöùu hieän töôïng sinh saûn nhaèm tìm hieåu: khaû naêng vaø möùc sinh, cöôøng ñoä vaø lòch trình sinh saûn cuûa daân soá. Töø ñoù, döï ñoaùn xu höôùng bieán ñoäng vaø phaùt trieån cuûa daân soá. Hieän töôïng sinh saûn coù theå ñöôïc nghieân cöùu treân hai bình dieän: soá treû ñöôïc sinh ra vaø nhöõng ngöôøi meï coù sinh con.

Vieäc phaân tích moät soá tyû suaát sinh ñöôïc ñeà caäp ñeán trong chöông naøy seõ giuùp ích cho coâng taùc ñaùnh giaù chính xaùc tình hình daân soá vaø laø cô sôû cho caùc döï baùo daân soá.

CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN MÖÙC SINH

Hoân nhaân vaø tuoåi keát hoân

Hoân nhaân laø moät hieän töôïng mang tính xaõ hoäi, laø nhöõng raøng buoäc veà phaùp lyù hoaëc phong tuïc taäp quaùn, toân giaùo. Trong nhieàu tröôøng hôïp, hoân nhaân laø hình thöùc hôïp phaùp ñeå coù theå sinh con, haàu heát treû em ñöôïc sinh ra laø trong giaù thuù. Do ñoù, tyû suaát sinh phuï thuoäc vaøo möùc ñoä keát hoân, hay noùi khaùc ñi, hoân nhaân laø yeáu toá aûnh höôûng thuaän ñeán möùc sinh.

Tuoåi keát hoân laø yeáu toá quan troïng coù aûnh höôûng ñeán möùc sinh. Tuoåi keát hoân laø ñoä tuoåi ñöôïc quyeàn xaây döïng gia ñình theo luaät phaùp hoaëc theo taäp quaùn. Tuoåi keát hoân thay ñoåi theo thôøi gian vaø khoâng gian. ÔÛ ña soá caùc quoác gia, vieäc xaùc ñònh tuoåi keát hoân thöôøng coù tính ñeán söï tröôûng thaønh veà giôùi tính vaø taâm lyù xaõ hoäi. Nhìn chung, tuoåi keát hoân caøng sôùm thì caøng coù nhieàu khaû naêng coù con ñoâng.

Ngoaøi ra, tyû leä ngöôøi soáng ñoäc thaân (caû nam vaø nöõ), tyû leä ly hoân, tyû leä taùi giaù... cuõng laø nhöõng yeáu toá coù aûnh höôûng ñeán möùc sinh cuûa coäng ñoàng daân cö

Möùc soáng daân cö

Ñieàu kieän soáng, maø chuû yeáu laø möùc soáng, möùc thu nhaäp coù aûnh höôûng nhieàu ñeán möùc sinh. Veà maët sinh hoïc, ngöôøi coù möùc soáng cao, ñieàu kieän söùc khoûe toát thì möùc sinh khoâng khaùc gì vôùi ngöôøi coù möùc soáng thaáp. Tuy nhieân, thöïc teá cho thaáy, nhöõng ngöôøi ngheøo, nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån coù möùc soáng cuûa ña soá daân cö coøn thaáp thì tyû suaát sinh saûn töï nhieân thöôøng cao hôn nhöõng nöôùc coù neàn kinh teá phaùt trieån.

Phong tuïc taäp quaùn - toân giaùo

Moãi quoác gia, moãi daân toäc coù nhöõng quan nieäm rieâng veà hoân nhaân vaø gia ñình. ÔÛ nhieàu nöôùc, quan nieäm "trôøi sinh voi sinh coû, con ñaøn chaùu ñoáng, töù ñaïi ñoàng ñöôøng laø ñaïi phuùc" hay taâm lyù "treû caäy cha, giaø caäy con"... laø raát phoå bieán. Ngoaøi ra, trong xaõ hoäi noâng nghieäp, con caùi ñöôïc xem laø nguoàn lao ñoäng, laø choã döïa tinh thaàn vaø vaät chaát cho cha meï khi veà giaø. Do ñoù, ôû caùc nöôùc naøy, möùc sinh thöôøng raát cao.

Toân giaùo, tín ngöôõng laø yeáu toá coù aûnh höôûng ñaùng keå ñeán möùc sinh. Ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa hay ñaïo Hoài thöôøng coù möùc sinh cao. Ñoái vôùi ñaïo Thieân Chuùa, hoï khuyeán khích ñoâng con, uûng hoä gia ñình quy moâ lôùn vaø khoâng chaáp nhaän caùc bieän phaùp traùnh thai coù hieäu quaû. Ñoái vôùi Hoài giaùo, hoï khoâng chaáp nhaän trieät saûn vaø naïo phaù thai khi thai ñaõ ñöôïc boán thaùng. Maët khaùc, phaàn lôùn ngöôøi Hoài giaùo soáng trong xaõ hoäi noâng nghieäp truyeàn thoáng maø ôû ñoù treû em mang laïi lôïi ích kinh teá cho gia ñình, trình ñoä giaùo duïc thöôøng thaáp, keát hoân sôùm ñöôïc khuyeán khích, phuï nöõ ít ñöôïc hoïc haønh, thöôøng chòu leä thuoäc vaø bò giôùi haïn trong caùc coâng vieäc nhaø.

Trình ñoä hoïc vaán

Trình ñoä hoïc vaán cuûa daân cö, ñaëc bieät laø cuûa ngöôøi phuï nöõ thöôøng coù aûnh höôûng nghòch ñeán möùc sinh, caøng bieát chöõ vaø hoïc vaán caøng cao thì caøng coù xu höôùng giaûm möùc sinh. Ñieàu naøy ñuùng cho caû caùc vuøng noâng thoân vaø ñoâ thò. Vieäc giaùo duïc phoå caäp vaø naâng cao trình ñoä hoïc vaán trong daân cö aûnh höôûng ñeán möùc ñoä sinh vì noù laøm taêng tuoåi keát hoân vaø giaûm tyû leä nhöõng ngöôøi keát hoân, cuõng nhö trong thaùi ñoä ñoái vôùi soá con muoán coù vaø trong vieäc chaáp nhaän caùc phöông phaùp sinh ñeû coù keá hoaïch.

Ngoaøi ra, tyû leä tham gia hoaït ñoäng kinh teá cuûa phuï nöõ, ñòa vò xaõ hoäi, hoaøn caûnh kinh teá, xaõ hoäi, chính trò, chính saùch vaø luaät phaùp cuûa nhaø nöôùc veàø vaán ñeà daân soá vaø hoân nhaân... cuõng laø nhöõng yeáu toá coù aûnh höôûng ñeán möùc sinh.

CAÙC CHÆ TIEÂU ÑAÙNH GIAÙ MÖÙC SINH

Tyû suaát sinh nguyeân (CBR = Crude Birth Rate)

B

CBR = -------- x 1000‰

P

Trong ñoù:

- B: soá treû ñöôïc sinh trong naêm.

- P: daân soá trung bình naêm.

Chæ tieâu naøy mang tính toång quaùt vaø thöôøng khoâng chính xaùc khi duøng ño löôøng möùc sinh vì noù khoâng tính ñeán söï khaùc bieät veà cô caáu tuoåi vaø giôùi tính trong daân soá. Maët khaùc, trong thöïc teá, chæ coù moät boä phaän phuï nöõ laø sinh saûn ñöôïc nhung soá sinh laïi ñöôïc so saùnh vôùi toaøn daân soá.

Ngoaøi ra, coøn coù caùc nguyeân nhaân khaùc aûnh höôûng ñeán sinh suaát nhö: tyû leä phuï nöõ trong daân soá ñaõ laäp gia ñình (coù choàng), tuoåi laäp gia ñình sôùm hay muoän, möùc ñoä aùp duïng caùc bieän phaùp keá hoaïch hoùa gia ñình.

Tyû suaát sinh toång quaùt (GFR = General Fertility Rate)

B

GFR = ----------- x 1000‰

W15-49

Trong ñoù:

- B: soá treû ñöôïc sinh trong naêm.

- W15-49: soá phuï nöõ trong tuoåi khaû saûn.

Tyû suaát naøy coøn goïi laø suaát sinh saûn toaøn tuoåi, noù chính xaùc hôn sinh suaát nguyeân vì coù chuù yù ñeán thaønh phaàn phuï nöõ ôû ñoä tuoåi coù theå sinh saûn ñöôïc.

Tyû suaát sinh theo tuoåi, lôùp tuoåi (ASFR = Age Specific Fertility Rate)

Tyû suaát sinh saûn cuûa phuï nöõ ôû tuoåi x:

Bx

ASFRx = ----------- x 1000‰

Wx

Trong ñoù:

- Bx: soá treû do caùc baø meï tuoåi x sinh trong naêm.

- Wx: soá phuï nöõ ôû tuoåi khaû saûn x.

Tyû suaát sinh saûn cuûa phuï nöõ ôû lôùp tuoåi (x, x+4)

Bx,x+4

ASFRx,x+4 = ----------- x 1000‰

Wx,x+4

Trong ñoù:

Bx,x+4: soá treû do caùc baø meï tuoåi (x,x+4) sinh trong naêm.

Wx,x+4: soá phuï nöõ ôû tuoåi khaû saûn (x,x+4).

Tyû suaát naøy cuõng khoâng phaân bieät phuï nöõ coù choàng hay khoâng coù choàng. Suaát sinh saûn cuûa phuï nöõ coù choàng thöôøng cao hôn suaát sinh saûn toång quaùt ôû moïi löùa tuoåi.

Toång tyû suaát sinh (TFR = Total Fertility Rate)

Toång tyû suaát sinh laø toång coäng cuûa 35 suaát sinh saûn theo tuoåi cuûa phuï nöõ töø 15 ñeán 49 tuoåi, cuõng coøn ñöôïc ñònh nghóa laø soá con trung bình coù theå coù cuûa moät phuï nöõ vôùi giaû thieát ngöôøi phuï nöõ naøy coù möùc sinh ôû töøng ñoä tuoåi gioáng möùc sinh cuûa toaøn boä nhoùm phuï nöõ ñang ñöôïc nghieân cöùu.

49

TFR = ( ASFRx

15

Löu yù: khi tính toång tyû suaát sinh theo töøng lôùp 5 tuoåi, phaûi nhaân theâm vôùi 5, vì ngöôøi phuï nöõ caàn phaûi coù 5 naêm ñeå chuyeån töø lôùp tuoåi naøy sang lôùp tuoåi keá tieáp.

45-49

TFR = ( ASFRx,x+4 x 5

15-19

Heä soá taùi sinh nguyeân (GRR = Gross Reproduction Rate)

Laø trung bình soá treû em gaùi do moät phuï nöõ sinh ñöôïc trong suoát cuoäc ñôøi sinh saûn cuûa hoï, vôùi giaû thuyeát khoâng coù töû vong ôû treû sô sinh gaùi.

GRR = TFR x heä soá sinh con gaùi

Heä soá sinh con gaùi thöôøng dao ñoäng trong khoaûng 0,488 - 0,49.

Chæ soá GRR cho bieát ñöôïc khaû naêng sinh saûn cuûa daân cö ôû moät laõnh thoå naøo ñoù trong töông lai.

Tuy nhieân, treân thöïc teá, khoâng phaûi taát caû soá treû em gaùi ñöôïc sinh ra ñeàu soáng ñöôïc cho tôùi khi tröôûng thaønh, xaây döïng gia ñình vaø sinh con. Do ñoù, ñeå thaáy khaû naêng thay theá thöïc söï, phaûi duøng chæ tieâu heä soá taùi sinh tònh.

Heä soá taùi sinh tònh (NRR = Net Reproduction Rate)

Heä soá taùi sinh tònh, coøn goïi laø suaát thay theá, laø trung bình soá treû em gaùi do moät phuï nöõ sinh ñöôïc trong suoát cuoäc ñôøi sinh saûn cuûa hoï, trong ñoù coù tính ñeán yeáu toá töû vong ôû treû sô sinh gaùi.

NRR = TFR x heä soá sinh con gaùi x Lx

49

NRR = 0,49 x ( (ASFRx x Lx )

15

Trong ñoù Lx: laø xaùc suaát soáng cuûa con gaùi töø khi sinh ra soáng ñeán tuoåi x (tuoåi cuûa baø meï sinh ra mình). Lx thöôøng ñöôïc tính trong baûng soáng.

- Neáu: NRR = 1: taùi saûn xuaát daân cö giaûn ñôn.

NRR > 1: taùi saûn xuaát daân cö môû roäng.

NRR < 1: taùi saûn xuaát daân cö thu heïp.

HIEÄN TÖÔÏNG TÖÛ VONG

KHAÙI NIEÄM VAØ YÙ NGHÓA

- Töû vong hay cheát laø maát khaû naêng soáng, khoâng coøn bieåu hieän cuûa söï soáng.

- Nghieân cöùu töû vong cuûa daân soá nhaèm tìm hieåu möùc töû vong, xu höôùng töû vong; so saùnh möùc töû vong giöõa caùc nhoùm daân soá khaùc nhau; tìm hieåu caùc yeáu toá kinh teá xaõ hoäi vaø moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán möùc ñoä vaø xu höôùng töû vong.

Töø ñoù, xaùc ñònh nguyeân nhaân daãn ñeán söï khaùc bieät veà möùc töû vong giöõa caùc boä phaän daân cö; xaây döïng heä thoáng caùc chæ tieâu ñaùnh giaù, ño löôøng möùc töû vong; xaây döïng moät heä thoáng caùc bieän phaùp nhaèm giaûm möùc töû vong; döïa vaøo xu höôùng bieán ñoäng cuûa möùc töû vong, xaùc ñònh xu höôùng bieán ñoäng cuûa quy moâ daân soá.

Ngoaøi ra, nghieân cöùu töû vong coøn cho pheùp thu thaäp caùc thoâng tin veà ngöôøi ñaõ cheát nhö: tình traïng hoân nhaân, ngheà nghieäp vaø ngaønh ngheà kinh teá, trình ñoä hoïc vaán, soá con ñaõ sinh (ñoái vôùi phuï nöõ)... seõ giuùp tìm hieåu ñaëc ñieåm cuûa ngöôøi cheát hoaëc tìm hieåu caùc nguyeân nhaân lieân quan daãn ñeán caùi cheát (chaúng haïn nhö caùc loaïi beänh coù lieân quan ñeán caùc ngaønh kinh teá cuï theå).

NGUYEÂN NHAÂN VAØ SÖÏ KHAÙC BIEÄT VEÀ MÖÙC TÖÛ VONG

Nguyeân nhaân töû vong

Ñoái vôùi caùc nhaø thoáng keâ y teá vaø dòch teã hoïc thì vieäc thoáng keâ möùc ñoä vaø xu höôùng cuûa töøng loaïi nguyeân nhaân töû vong laø ñieàu caàn thieát.

Caùc nhaø Daân soá hoïc cuõng quan taâm nhieàu ñeán xu höôùng töû vong theo nguyeân nhaân vì söï aûnh höôûng cuûa noù ñeán möùc ñoä töû vong chung, ñeán moâ hình töû vong theo tuoåi vaø söï khaùc nhau veà möùc ñoä töû vong giöõa caùc giôùi vaø caùc nhoùm daân soá khaùc nhau.

Coù nhieàu nguyeân nhaân daãn ñeán töû vong nhö:

Chieán tranh

Nhaát laø chieán tranh söû duïng vuõ khí hieän ñaïi laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân tröïc tieáp gaây cheát ngöôøi haøng loaït trong moät thôøi gian ngaén.

Theá giôùi ñaõ traûi qua nhieàu cuoäc chieán tranh vôùi quy moâ lôùn nhö cuoäc chieán tranh cuûa Hoát Taát Lieät, Napoleùon, Chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát vaø thöù hai, caùc cuoäc chieán xaûy ra ôû nhieàu khu vöïc ñaõ laøm cheát haøng trieäu ngöôøi. Trong cuoäc chieán tranh cuûa Napoleùon, rieâng soá ngöôøi Phaùp bò cheát leân tôùi 1,2 trieäu ngöôøi. Trong suoát moät theá kyû, töø naêm 1815-1914, soá ngöôøi cheát vì chieán tranh xaâm löôïc thuoäc ñòa, noäi chieán... ôû caùc nöôùc chaâu AÂu laø 2,27 trieäu ngöôøi. Chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát (1914-1917) chæ trong voøng 4 naêm, soá ngöôøi cheát taïi caùc nöôùc chaâu AÂu vaø caùc nöôùc thuoäc ñòa laø 15,589 trieäu ngöôøi. Töø 1918-1939, soá ngöôøi cheát traän laø 1,318 trieäu ngöôøi. Thieät haïi veà ngöôøi trong Ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù hai (1939-1945) laø 60 trieäu ngöôøi (trong ñoù, rieâng Lieân Xoâ cheát 20 trieäu ngöôøi). Hai quaû bom nguyeân töû cuûa Myõ thaû xuoáng Hiroshima vaø Nagasaki naêm 1945 ñaõ laøm cheát ngay taïi choã 160.000 ngöôøi (chöa keå nhöõng ngöôøi bò cheát do nhieãm xaï sau naøy).

Ngoaøi ra, chieán tranh coøn laø nguyeân nhaân giaùn tieáp laøm taêng tyû suaát töû vong bôûi vì chieán tranh thöôøng keùo theo tình traïng ñoùi keùm, beänh taät, taøn phaù moâi sinh vôùi quy moâ lôùn vaø keùo daøi, gaây neân nhöõng haäu quaû raát xaáu cho ñôøi soáng kinh teá, xaõ hoäi nhöõng naêm haäu chieán.

Naïn ñoùi vaø dòch beänh

Ñaây cuõng laø nhöõng tai hoïa khuûng khieáp ñoái vôùi con ngöôøi vaø noù laøm taêng tyû suaát töû vong moät caùch ñoät ngoät trong nhöõng thôøi ñieåm nhaát ñònh. Vaøo nhöõng theá kyû tröôùc, dòch beänh laø moái ñe doïa thöôøng xuyeân cuûa con ngöôøi. Caùc loaïi dòch beänh nhö ñaäu muøa, dòch taû, dòch haïch...coù söùc laây lan nhanh, laøm cheát haøng loaït ngöôøi trong moät khoaûng thôøi gian ngaén. ÔÛ chaâu AÂu vaøo cuoái theá kyû XIV-XV, dòch haïch ñaõ töøng laøm cheát haøng trieäu ngöôøi.

Ngaøy nay, vôùi söï tieán boä khoâng ngöøng, ngaønh y hoïc vaø dòch teã hoïc ñaõ khoáng cheá ñöôïc nhieàu loaïi dòch beänh gaây cheát ngöôøi treân quy moâ lôùn. Tuy nhieân, cuoäc chieán choáng laïi beänh taät vaãn phaûi tieáp tuïc. AIDS - moät caên beänh cuûa theá kyû, coù khaû naêng laây truyeàn nhanh vaø gaây töû vong vôùi quy moâ lôùn cho ñeán nay vaãn chöa coù thuoác ñaëc trò. Soá ngöôøi bò nhieãm HIV vaø chuyeån thaønh beänh AIDS ngaøy caøng taêng vôùi toác ñoä khuûng khieáp.

Caùc loaïi beänh taät

Beänh truyeàn nhieãm vaø sieâu vi truøng, beänh ung thö, beänh cuûa heä thoáng tuaàn hoaøn, beänh cuûa heä thoáng hoâ haáp, beänh taät baåm sinh (do ñoät bieán hoaëc do di truyeàn), caùc beänh thöôøng maéc phaûi ôû treû em... laø nhöõng nguyeân nhaân coù khaû naêng gaây töû vong ôû möùc cao cho daân cö.

Caùc coâng trình nghieân cöùu, thoáng keâ moät soá loaïi beänh gaây cheát ngöôøi nhieàu nhaát cho thaáy möùc ñoä gaây töû vong ôû caùc nöôùc coù khaùc nhau. ÔÛ caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån, caùc beänh gaây töû vong ñöôïc xeáp theo thöù töï giaûm daàn goàm: beänh tim, ung thö, caùc beänh veà maùu, toån thöông thaàn kinh trung öông, cuùm vaø vieâm phoåi; ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, thöù töï caùc beänh nhö sau: beänh veà ñöôøng tieâu hoùa, cuùm, vieâm phoåi, tim, u aùc tính, soát reùt.

Caùc nguyeân nhaân khaùc

Chaúng haïn nhö cheát do thieân tai nhö ñoäng ñaát, nuùi löûa, soùng thaàn, baõo luït...; cheát do tai naïn nhö tai naïn giao thoâng, tai naïn lao ñoäng, cheát do ngoä ñoäc, cheát chaùy, cheát vì bò gieát, töï vaãn... Thieân tai ngaøy nay coù xu höôùng gia taêng, con ngöôøi cuøng vôùi caùc hoaït ñoäng saûn xuaát vaø sinh hoaït cuûa mình ñaõ goùp phaàn laøm taêng thaûm hoïa thieân tai. Trong caùc tai naïn do thieân tai mang tôùi, caùc nöôùc ñang phaùt trieån phaûi gaùnh chòu ñeán 97% thieät haïi.

Söï khaùc bieät veà möùc töû vong

Theo giôùi tính

Möùc töû vong cuûa nam thöôøng cao hôn möùc töû vong cuûa nöõ ôû taát caû caùc ñoä tuoåi vaø tuoåi thoï trung bình cuûa nam thöôøng thaáp hôn tuoåi thoï trung bình cuûa nöõ.

Lyù do nöõ giôùi soáng laâu hôn nam giôùi:

- Giaûi thích sinh vaät hoïc: treû sô sinh gaùi coù khaû naêng ñeà khaùng toát hôn ñoái vôùi beänh truyeàn nhieãm vaø coù khaû naêng di truyeàn laïi khaùng theå naøy.

- Giaûi thích xaõ hoäi hoïc: phuï nöõ phaûi nuoâi con, neân nam giôùi phaûi ñaûm nhaän nhöõng nhieäm vuï quan troïng vaø nguy hieåm trong xaõ hoäi, haàu heát ñaøn oâng laø truï coät cuûa gia ñình neân phaûi laøm vieäc nhieàu hôn.

- Moâi tröôøng, thoùi quen vaø söï maïo hieåm ngheà nghieäp: thöïc teá nam giôùi thuôøng laøm nhöõng ngheà maïo hieåm hôn nöõ giôùi, do ñoù deã gaëp phaûi tai naïn hoaëc beänh taät ngheà nghieäp.

- Thoùi quen vaên hoùa: treû em trai thöôøng ñöôïc khuyeán khích laøm nhöõng vieäc maïnh, maïo hieåm, nöõ giôùi laïi ñöôïc daïy doã laø phaûi quan taâm ñeán söùc khoûe cuûa mình hôn laø nam giôùi.

- Loái soáng: söï khaùc nhau veà loái soáng cuõng laø moät yeáu toá coù aûnh höôûng ñeán söï khaùc nhau veà möùc ñoä töû vong giöõa caùc giôùi: huùt thuoác, nghieän röôïu...

Nhìn chung, nhöõng nguyeân nhaân treân ñaây thöôøng xuaát phaùt töø yeáu toá taâm lyù neân raát khoù can thieäp.

Theo tuoåi

- Möùc töû vong ôû tuoåi sô sinh thöôøng raát cao.

- Töø 1-9 tuoåi möùc töû vong giaûm nhanh.

- Töø 10-19 tuoåi möùc töû vong tieáp tuïc giaûm vaø ñaït möùc thaáp nhaát.

- Töø 20 tuoåi trôû ñi möùc töû vong baét ñaàu taêng chaäm.

- Sau 60 tuoåi möùc töû vong cao nhaát.

Nhaän thaáy raèng, moät daân soá coù möùc töû vong treû sô sinh cao thì möùc töû vong cuûa ngöôøi giaø cuõng cao vaø ngöôïc laïi. Tyû suaát töû vong cuûa treû sô sinh vaø ngöôøi giaø cao chöùng toû kinh teá xaõ hoäi keùm phaùt trieån.

Theo khu vöïc cö truù

- Nhìn chung, möùc töû vong cuûa daân soá taïi caùc nöôùc phaùt trieån thöôøng thaáp hôn caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, möùc töû vong ôû vuøng noâng thoân thöôøng cao hôn möùc töû vong ôû thaønh thò.

- Vuøng coù moâi tröôøng soáng khaéc nghieät thöôøng coù möùc töû vong cao.

Theo tình traïng xaõ hoäi

- Ngöôøi laøm coâng vieäc coù ñòa vò thaáp thöôøng coù möùc töû vong cao.

- Ngöôøi soáng ñoäc thaân thöôøng coù möùc töû vong cao hôn ngöôøi coù gia ñình, do ngöôøi ñoäc thaân thöôøng rôi vaøo tình traïng traàm caûm, deã buoàn chaùn.

- Kinh teá phaùt trieån, trình ñoä giaùo duïc vaø ñòa vò xaõ hoäi taêng seõ daãn ñeán vieäc giaûm möùc töû vong trong daân cö.

CAÙC CHÆ TIEÂU ÑAÙNH GIAÙ MÖÙC TÖÛ VONG

Tyû suaát cheát thoâ (CDR = Crude Death Rate)

D

CDR = ------- x 1000‰

P

Trong ñoù:

- D: soá ngöôøi cheát trong naêm.

- P: daân soá trung bình naêm.

CDR laø chæ tieâu ño löôøng möùc ñoä töû vong trung bình trong naêm cuûa toaøn boä daân soá, noù ñôn giaûn vaø deã tính toaùn.

Ví duï: CDR cuûa Phaùp 9 (o/oo), Vieät Nam 8 (o/oo), Trung Quoác 7 (o/oo), Campuchia 13(o/oo).

Tuy nhieân, neáu duøng CDR laøm chæ tieâu ñeå so saùnh möùc töû vong cuûa caùc nhoùm daân soá khaùc nhau seõ khoâng chính xaùc vì:

- Möùc töû vong thöôøng coù söï khaùc bieät theo giôùi tính vaø ñoä tuoåi.

- Caáu truùc tuoåi cuûa caùc nhoùm daân soá thöôøng khoâng gioáng nhau.

- CDR khoâng coù söï phaân bieät theo ñoä tuoåi hay giôùi tính.

Tyû suaát cheát ñaëc tröng theo tuoåi (ASDR = Age Specific Death Rate)

Dx

ASDRx = -------- x 1000‰

Px

Trong ñoù:

- Dx: soá ngöôøi cheát trong naêm ôû tuoåi x.

- Px: daân soá trung bình naêm ôû tuoåi x.

Ngöôøi ta thöôøng tính caùc tyû suaát töû vong theo caùc lôùp tuoåi sau:

0 tuoåi troøn naêm (khoaûng caùch 1 naêm)

1-4 tuoåi troøn naêm (khoaûng caùch 4 naêm)

5-9 tuoåi troøn naêm (khoaûng caùch 5 naêm)

10-14 tuoåi troøn naêm (khoaûng caùch 5 naêm)...

Ñoái vôùi töøng tuoåi hay nhoùm tuoåi, möùc töû vong laïi khaùc nhau giöõa nam vaø nöõ, do ñoù phaûi tính rieâng cho töøng giôùi.

Tyû suaát cheát thoâ chuaån hoùa tröïc tieáp (DSDR = Direct Standardized Death Rate)

Do caùch tính cuûa ASDRx laø ño löôøng möùc ñoä töû vong cho töøng ñoä tuoåi neân chæ tieâu naøy khoâng phuï thuoäc vaøo caáu truùc tuoåi cuûa daân cö maø chæ phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi. Tuy nhieân, khi duøng ASDRx ñeå so saùnh möùc ñoä töû vong giöõa caùc nhoùm daân soá cuõng coøn nhieàu phöùc taïp. Vì vaäy, khi so saùnh caùc tyû suaát töû vong giöõa caùc nhoùm daân soá khaùc nhau caàn phaûi coá ñònh söï khaùc nhau veà cô caáu tuoåi baèng kyõ thuaät goïi laø phöông phaùp chuaån hoùa.

Baûn chaát cuûa phöông phaùp chuaån hoùa laø taïo ra moät chæ tieâu ñôn ñeå thuaän tieän trong vieäc so saùnh möùc ñoä töû vong cuûa caùc nhoùm daân soá. Chæ tieâu naøy seõ mang moät caáu truùc tuoåi chuaån naøo ñoù.

Giaû söû coù hai daân soá (A) vaø (B) caàn ñöôïc so saùnh caùc möùc ñoä töû vong. Neáu laáy caáu truùc tuoåi cuûa daân soá (A) laøm chuaån thì tyû suaát cheát thoâ chuaån hoùa tính ñöôïc laø cuûa (B), theo coâng thöùc:

PxA

DSDRB = ( (ASDRxB x ------ )

P A

Trong ñoù: PxA / P A: tyû troïng soá daân ôû moãi ñoä tuoåi so vôùi toång daân soá cuûa (A).

Khi ñoù, caùc chæ soá caàn so saùnh seõ laø: CDRA vaø DSDRB, keát quaû so saùnh seõ chính xaùc hôn.

Neáu: CDRA > DSDRB: möùc töû vong cuûa A cao hôn B

CDRA < DSDRB: möùc töû vong cuûa A thaáp hôn B.

Tyû suaát cheát cuûa treû sô sinh (IMR = Infant Mortality Rate)

D0

IMR = -------- x 1000‰

B

Trong ñoù:

- D0: soá treû cheát trong naêm ôû 0 tuoåi.

- B: toång soá treû sinh ra trong naêm.

IMR laø chæ tieâu ño löôøng möùc ñoä cheát cuûa treû sô sinh, khoâng phuï thuoäc vaøo caáu truùc tuoåi, chæ phuï thuoäc vaøo kinh teá xaõ hoäi. IMR laø chæ tieâu ñôn giaûn, deã tính toaùn, coù theå duøng ñeå so saùnh.

Tyû suaát töû vong treû sô sinh laø tieâu chuaån ñaùnh giaù trình ñoä nuoâi döôõng vaø tình hình söùc khoûe chung cuûa treû em ôû moät laõnh thoå (tình traïng veä sinh, y teá, dinh döôõng...).

Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán möùc töû vong cuûa treû sô sinh

- Yeáu toá thuoäc veà ngöôøi meï: tuoåi, soá laàn sinh, khoaûng caùch giöõa caùc laàn sinh, trình ñoä vaên hoùa...

- Söï oâ nhieãm moâi tröôøng: nöôùc, khoâng khí, thöùc aên, coân truøng laøm laây lan beänh dòch...

- Ñieàu kieän dinh döôõng: thieáu dinh döôõng, protein, vitamin vaø chaát khoaùng...

Ngoaøi ra coøn caùc yeáu toá: thöông taät, vieäc kieåm soaùt beänh taät nhö phöông phaùp phoøng traùnh, ñieàu trò beänh...

Tuoåi thoï trung bình

Tuoåi thoï trung bình hay kyø voïng soáng (life expectancy) laø soá naêm trung bình öôùc tính maø moät ngöôøi ñöôïc sinh ra coù khaû naêng soáng ñöôïc.

Tuoåi thoï trung bình vaø tyû suaát töû vong coù lieân quan vôùi nhau. Trong ñieàu kieän cô caáu tuoåi nhö nhau, nöôùc naøo coù tuoåi thoï trung bình cuûa daân cö caøng cao thì tyû suaát töû vong cuûa nöôùc ñoù caøng thaáp.

Trong lòch söû phaùt trieån, tuoåi thoï trung bình cuûa daân soá theá giôùi thay ñoåi vôùi xu höôùng ngaøy caøng taêng. Vaøo thôøi kyø nguyeân thuûy, tuoåi thoï trung bình cuûa con ngöôøi chæ khoaûng 18-20 naêm, taêng leân 21 naêm (thôøi phong kieán ôû chaâu AÂu)ø, 34 naêm (thôøi kyø phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn) vaø hieän nay laø 63 naêm ñoái vôùi nam, 67 naêm ñoái vôùi nöõ (1992).

Tuoåi thoï trung bình coù söï khaùc bieät theo giôùi tính vaø giöõa caùc quoác gia. Nöõ giôùi thöôøng coù tuoåi thoï trung bình cao hôn nam giôùi. Tuoåi thoï trung bình cuûa daân cö ôû caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån thöôøng cao hôn caùc nöôùc ñang phaùt trieån (71/61 tuoåi, 1992). Nhöõng nöôùc coù tuoåi trung bình cuûa daân cö cao nhaát theá giôùi laø nhöõng thuoäc Baéc AÂu, Baéc Myõ (76 tuoåi), thaáp nhaát laø ôû caùc nöôùc thuoäc khu vöïc Trung Phi vaø Ñoâng Phi (47-52 tuoåi).

Tính tuoåi thoï trung bình

Nguyeân taéc: tìm toång soá naêm maø taát caû moïi ngöôøi trong theá heä ñaõ soáng ñöôïc chia cho toång soá daân cuûa theá heä ñoù khi chaøo ñôøi (S0).

Giaû thieát:

- Moät ngöôøi soáng töø moät tuoåi ñuùng naøy qua moät tuoåi ñuùng khaùc thì ngöôøi aáy soáng ñöôïc 1 naêm troïn.

- Nhöõng ngöôøi cheát giöõa hai tuoåi ñuùng, quy öôùc moãi ngöôøi naøy trung bình soáng ñöôïc 0,5 naêm.

- Giaû söû taát caû moïi ngöôøi trong theá heä ñeàu cheát ôû tuoåi 105.

Ta coù:

Tuoåi ñuùng

x Soá ngöôøi soáng

ñeán tuoåi ñuùng x Toång soáá naêm

soáng troïn Soá ngöôøi cheát

giöõa 2 tuoåi ñuùng TS naêm soáng cuûa nhöõng ngöôøi cheát giöõa 2 tuoåi ñuùng 0 S0 1 S1 S1 S0 - S1 0,5 (S0 - S1) 2 S2 S2 S1 - S2 0,5 (S1 - S2) 3 S3 S3 S2 - S3 0,5 (S2 - S3) ... ... ... ... ... 104 S104 S104 S103 - S104 0,5 (S103 - S104) 105 S105 = 0 0 S104 0,5 S104 - Toång soá naêm soáng troïn:

S1 + S2 + S3 +...+ S104

- Toång soá naêm soáng ñöôïc cuûa nhöõng ngöôøi cheát giöõa hai tuoåi ñuùng:

0,5 (S0 - S1) + 0,5 (S1 - S2) +... + 0,5 (S103 - S104) + 0,5 S104 = 0,5 S0

- Toång soá naêm taát caû moïi ngöôøi trong theá heä soáng ñöôïc:

0,5 S0 + S1 + S2 + S3 +...+ S104

Nhö vaäy, tuoåi thoï trung bình seõ baèng:

0,5 S0 + S1 + S2 + S3 +...+ S104

eo = -------------------------------------------

S0

hay:

S1 + S2 + S3 +...+ S104

eo = 0,5 + ----------------------------------

S0

HIEÄN TÖÔÏNG DI DAÂN

KHAÙI NIEÄM

"Di daân (migration) laø moät hình thöùc di chuyeån trong khoâng gian cuûa con ngöôøi töø moät ñôn vò ñòa lyù haønh chính naøy ñeán moät ñôn vò ñòa lyù haønh chính khaùc, keøm theo söï thay ñoåi choã ôû thöôøng xuyeân trong khoaûng thôøi gian di daân xaùc ñònh" (Lieân hieäp quoác, 1958).

Ñònh nghóa cuûa Lieân hieäp quoác ñaõ loaïi ra nhöõng tröôøng hôïp ngöôøi soáng lang thang, daân du muïc, di daân theo muøa vaø di daân theo kieåu con laéc (ñi veà haøng ngaøy). Nhìn chung, ôû ña soá caùc nöôùc, daân cö di chuyeån ra khoûi giôùi haïn haønh chính cuûa moät thaønh phoá, tænh, huyeän trong moät khoaûng thôøi gian xaùc ñònh ñöôïc xem laø di daân.

Nhö vaäy, di daân hay di cö bao goàm hai quaù trình: xuaát cö vaø nhaäp cö.

- Xuaát cö (emigration): laø quaù trình chuyeån ñi cuûa daân cö töø moät vuøng hay moät quoác gia naøy sang moät vuøng hay moät quoác gia khaùc ñeå sinh soáng thöôøng xuyeân hoaëc taïm thôøi (trong moät khoaûng thôøi gian daøi).

- Nhaäp cö (immigration): laø quaù trình chuyeån ñeán cuûa daân cö töø moät vuøng hay moät quoác gia khaùc ñeå sinh soáng thöôøng xuyeân hay taïm thôøi (trong moät khoaûng thôøi gian daøi).

Caû hai quaù trình xuaát cö vaø nhaäp cö ñeàu coù nhöõng aûnh höôûng ñeán cô caáu vaø ñoäng löïc taêng daân soá cuûa moät vuøng hay moät quoác gia, nhaát laø quaù trình nhaäp cö ñoâi khi ñoùng vai troø quyeát ñònh trong vieäc hình thaønh daân cö ôû moät soá khu vöïc (ví duï nhö Hoa Kyø, Canada, UÙc).

Sô ñoà 1: Caùc hình thaùi di ñoäng cuûa daân cö

DAÂN CÖ Nhöõng ngöôøi khoâng di chuyeån

Nhöõng ngöôøi

di chuyeån Khoâng thay ñoåi choã ôû thöôøng xuyeân - Ñoâi khi ñi vaéng

Di daân theo nghóa roäng - Ñi laïi thöôøng xuyeân

(di daân con laéc, ñi hoïc hay ñi laøm xa)

Coù thay ñoåi choã ôû thöôøng xuyeân - Di daân coù muïc ñích vaø coù thôøi haïn Di daân theo nghóa heïp - Di daân laâu daøi - Di daân vónh vieãn CAÙC YEÁU TOÁ TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN DI DAÂN

Coù nhieàu yeáu toá taùc ñoäng daãn ñeán söï di chuyeån cuûa daân cö. Caùc yeáu toá naøy thuoäc veà caùc ñieàu kieän töï nhieân (nhö khí haäu, ñòa hình, ñaát ñai, taøi nguyeân...) hay caùc ñieàu kieän kinh teá, chính trò, xaõ hoäi vaø chính saùch daân soá cuûa quoác gia. Söï thuaän lôïi hay khoù khaên cuûa caùc yeáu toá naøy ôû caùc vuøng seõ taïo neân löïc huùt hay löïc ñaåy cuûa moãi vuøng maø coù aûnh höôûng tôùi söï chuyeån ñeán hay ra ñi cuûa daân cö.

- Löïc huùt: bao goàm nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc sinh soáng, laøm vieäc, hoïc taäp vaø phaùt trieån.

- Löïc ñaåy: bao goàm nhöõng trôû ngaïi hay haïn cheá cho vieäc sinh soáng, laøm vieäc, hoïc taäp vaø phaùt trieån.

Baát kyø moät vuøng laõnh thoå naøo cuõng ñeàu coù nhöõng thuaän lôïi hay khoù khaên nhaát ñònh, noùi khaùc ñi yeáu toá löïc huùt, löïc ñaåy cuûa moät vuøng luoân toàn taïi song song.

Quaù trình di daân xaûy ra khi coù söï khaùc bieät nhaát ñònh giöõa vuøng ñi vaø vuøng ñeán veà moät soá yeáu toá ñaëc tröng: kinh teá, vieäc laøm, thu nhaäp, taøi nguyeân thieân nhieân vaø moâi tröôøng; yeáu toá daân cö vaø xaõ hoäi; söï thay ñoåi veá tieán boä kyõ thuaät vaø coâng ngheä. Ngoaøi ra, yeáu toá löïc huùt vaø löïc ñaåy coøn bao goàm nhöõng yeáu toá caù nhaân nhö tình traïng hoân nhaân, gia ñình, thay ñoåi ngheà nghieäp, vieäc laøm...; caùc yeáu toá xaõ hoäi khaùc nhö thieát cheá xaõ hoäi.

Lyù thuyeát löïc huùt vaø löïc ñaåy ñaõ ñöa ra quy luaät chung cuûa di daân laø: daân cö seõ di chuyeån töø nôi coù ñôøi soáng thaáp ñeán nôi coù ñôøi soáng cao hôn, töø vuøng coù ñieàu kieän töï nhieân keùm thuaän lôïi ñeán vuøng coù ñieàu kieän thuaän lôïi hôn. Phong traøo di daân ngaøy caøng maïnh theo söï tieán boä ngaøy caøng cao cuûa xaõ hoäi. Chính söï thay ñoåi veà tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät daãn ñeán söï hình thaønh caùc vuøng trung taâm phaùt trieån nhö khu coâng nghieäp, hieän ñaïi hoùa saûn xuaát noâng nghieäp... seõ thu huùt caùc doøng di daân.

Ví duï, vuøng noâng thoân xa xoâi thöôøng laø nôi ra ñi cuûa löïc löôïng lao ñoäng treû, bôûi vì ôû ñoù khoâng coù caùc cô hoäi kinh teá, loái soáng buoàn teû, ít cô hoäi phaùt trieån. Ngöôïc laïi, caùc trung taâm coâng nghieäp, ñoâ thò hay thaønh phoá lôùn thöôøng laø nhöõng nôi coù söùc haáp daãn maïnh meõ ñoái vôùi giôùi treû vuøng noâng thoân vì coù nhieàu cô hoäi vieäc laøm, hoïc taäp, tieän nghi sinh hoaït vaø nhöõng trieån voïng töông lai ñaày saùng laïn... töø ñoù hình thaønh neân luoàng chuyeån cö ñaëc tröng noâng thoân - thaønh thò.

Ngoaøi ra, trong quaù trình di chuyeån, ngöôøi di daân cuõng caàn phaûi tính ñeán nhöõng trôû ngaïi trung gian nhö: khoaûng caùch di chuyeån vaø chi phí di chuyeån. Khoaûng caùch di chuyeån caøng xa thì chi phí di chuyeån caøng lôùn. Chi phí bao goàm hai daïng: chi phí kinh teá vaø chi phí tinh thaàn (nhö söï caét rôøi nhöõng moái quan heä gia ñình, beø baïn, laùng gieàng); trong ñoù chi phí tinh thaàn maëc duø khoù coù theå tính toaùn cuï theå nhöng ñaây laïi laø nhaân toá coù yù nghóa quan troïng khoâng theå boû qua.

Ñoái vôùi moät ngöôøi di daân ôû daïng tieàm naêng (coù yù ñònh chuyeån cö) thì hoï phaûi tính toaùn caùc yeáu toá thuaän lôïi vaø baát lôïi cuûa caû vuøng ñi vaø vuøng ñeán, nhaát laø phaûi xem xeùt caùc yeáu toá baát lôïi cuûa nôi ñeán ñeå coù theå ñi ñeán quyeát ñònh laø coù neân di chuyeån hay ôû laïi. Taát caû nhöõng ñieàu tính toaùn khoâng hôïp lyù trong quaù trình di chuyeån ñeàu phaûi traû giaù khaù naëng neà.

CAÙC HÌNH THÖÙC DI DAÂN

Phaân chia di daân thaønh caùc hình thöùc khaùc nhau laø tuøy thuoäc vaøo muïc ñích di daân, phaïm vi di daân theo laõnh thoå, moâ hình toå chöùc di cö vaø quyeát ñònh di cö... Trong thöïc teá, caùc hình thöùc di daân coù quan heä vaø taùc ñoäng laãn nhau raát chaët cheõ, bieåu hieän khaùc nhau trong nhöõng ñieàu kieän cuï theå. Do vaäy, söï phaân chia hay phaân loaïi di daân chæ mang tính chaát töông ñoái.

Theo muïc ñích di daân

- Di daân ñeå saûn xuaát: ñoù laø caùc daïng di daân ñeå phaùt trieån noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø caùc ngaønh ngheà khaùc. ÔÛ nöôùc ta, di daân noâng nghieäp coù toå chöùc, xaây döïng caùc vuøng kinh teá môùi thuoäc hình thöùc di daân naøy.

- Di daân phi saûn xuaát: di daân ñeå laøm caùc coâng vieäc phi saûn xuaát nhö dòch vuï, hoïc taäp, laøm trong caùc ngaønh phi saûn xuaát vaät chaát khaùc...

Theo nguyeân nhaân di daân

- Di daân vì lyù do kinh teá.

- Di daân vì lyù do chieán tranh.

- Di daân vì lyù do thieân tai.

- Di daân vì lyù do toân giaùo...

Theo haønh vi di daân

- Di daân töï phaùt.

- Di daân töï nguyeän.

- Di daân baét buoäc.

Theo hình thöùc toå chöùc

- Di daân coù toå chöùc: laø söï di chuyeån theo caùc chöông trình nhaèm thöïc hieän caùc muïc tieâu hay chöông trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi do Nhaø nöôùc tröïc tieáp toå chöùc, chæ ñaïo vaø ñaàu tö kinh phí. Vì laø daïng di chuyeån theo yeâu caàu cuûa Nhaø nöôùc neân nhöõng ngöôøi di daân theo daïng naøy seõ ñöôïc Nhaø nöôùc öu ñaõi, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå hoäi nhaäp vaøo cuoäc soáng môùi. Di daân coù toå chöùc coù yù nghóa raát quan troïng trong vieäc thöïc hieän phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi theo laõnh thoå vaø laø coâng cuï ñeå ñieàu tieát moïi cuoäc di chuyeån khaùc ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu phaùt trieån ñaõ ñaët ra.

- Di daân khoâng toå chöùc, goàm hai daïng:

+ Di daân töï do: laø söï di chuyeån ñeán nôi cö truù môùi, hoaøn toaøn do ngöôøi di cö quyeát ñònh veà vieäc löïa choïn ñòa ñieåm, caùch di chuyeån, chi phí trang traûi vaø tìm vieäc laøm ôû nôi môùi ñeán. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi di cö naøy ñaõ thöïc hieän moät soá thuû tuïc toái thieåu caàn thieát vôùi chính quyeàn ñòa phöông nôi hoï cö truù.

+ Di daân baát hôïp phaùp: laø söï di chuyeån ñeán nôi cö truù môùi vôùi nhöõng ñaëc ñieåm töông töï nhö di daân töï do nhöng ngöôøi di cö boû qua söï kieåm soaùt, thaäm chí traùnh tieáp xuùc vôùi caùc cô quan chöùc naêng.

Theo ranh giôùi haønh chính cuûa laõnh thoå

- Di daân quoác teá: hình thöùc di daân ra khoûi bieân giôùi cuûa moät quoác gia, töùc laø di daân töø nöôùc naøy sang nöôùc khaùc. Trong ñoù, coù theå bao goàm doøng di chuyeån cuûa daân tò naïn, hôïp taùc vaø xuaát khaåu lao ñoäng, di daân thuoäc ñòa

- Di daân trong nöôùc: laø di daân giöõa caùc vuøng trong noäi boä cuûa moät quoác gia. Tuøy thuoäc vaøo muïc ñích vaø caáp haønh chính maø coù theå thoáng keâ di daân theo töøng caáp khaùc nhau: di daân noäi vuøng, ngoaïi vuøng; di daân noäi tænh, ngoaïi tænh; di daân noäi vaø ngoaïi huyeän. ÔÛ ña soá caùc nöôùc, vieäc thoáng keâ di daân trong nöôùc chæ xeùt tôùi ñôn vò caáp tænh.

Theo höôùng di daân thaønh thò vaø noâng thoân

- Di daân noâng thoân - noâng thoân.

- Di daân noâng thoân - thaønh thò.

- Di daân thaønh thò - noâng thoân.

- Di daân thaønh thò - thaønh thò.

CAÙC CHÆ TIEÂU ÑAÙNH GIAÙ DI DAÂN

Tyû suaát chuyeån cö (MR = Migration Rate)

Laø tyû soá töông quan giöõa toång soá ngöôøi nhaäp cö vaø xuaát cö so vôùi daân soá trung bình cuûa moät laõnh thoå trong moät naêm, tính theo ‰.

I + O

MR = ---------- x 1000‰

P

Trong ñoù:

- I: soá ngöôøi nhaäp cö, O: soá ngöôøi xuaát cö

- P: daân soá trung bình naêm.

Tyû suaát nhaäp cö (IR = In-migration Rate)

Laø tyû soá töông quan giöõa soá ngöôøi nhaäp cö ñeán moät nôi ñònh cö môùi, tính treân 1000 daân cuûa nôi ñeán trong naêm ñoù.

I

IR = ---------- x 1000‰

Pnôi ñeán

Tyû suaát xuaát cö (OR = Out-migration Rate)

Laø tyû soá töông quan giöõa soá ngöôøi di cö rôøi boû nôi mình ñang sinh soáng ñeå ñeán moät nôi ñònh cö môùi, tính treân 1000 daân cuûa nôi hoï rôøi boû trong naêm ñoù.

O

IR = ---------- x 1000‰

Pnôi ñi

Tyû suaát gia taêng cô hoïc (NMR = Net Migration Rate)

Tyû suaát gia taêng cô hoïc hay tyû suaát chuyeån cö thöïc cuûa moät vuøng laø hieäu quaû thöïc giöõa tyû suaát nhaäp cö vaø tyû suaát xuaát cö cuûa daân soá moät vuøng trong moät naêm, tính theo ‰.

I - O

NMR = ---------- x 1000‰

P

Chæ tieâu hieäu quaû di daân

( I - O (

k = ------------

I + O

Löu yù: 0 ( k ( 1, k = 0: I = O: khoâng taêng cô hoïc.

k = 1: chæ coù nhaäp hoaëc xuaát cö.

Chæ tieâu hieäu quaû di daân caøng cao thì daân soá bieán ñoäng cô hoïc caøng nhieàu.

TAÙC ÑOÄNG CUÛA DI DAÂN TÖÏ DO NOÂNG THOÂN - THAØNH THÒ ÑEÁN KINH TEÁ - XAÕ HOÄI VAØ MOÂI TRÖÔØNG

Taùc ñoäng tích cöïc

- Boå sung nguoàn lao ñoäng cho thaønh thò.

- Goùp phaàn taïo neân söï ña daïng vaên hoùa trong daân cö thaønh thò.

- Goùp phaàn taïo neân söï naêng ñoäng cho neàn kinh teá.

- Caûi thieän cuoäc soáng cho moät boä phaän daân cö noâng thoân thoâng qua vieäc göûi tieàn veà queâ cuûa ngöôøi lao ñoäng.

Taùc ñoäng tieâu cöïc

- Giaûm giaù trò söùc lao ñoäng.

- Söùc eùp vieäc laøm cho neàn kinh teá thaønh thò.

- Söùc eùp ñoái vôùi heä thoáng cô soû haï taàng, nhaø ôû, y teá, giaùo duïc.

- Söùc eùp moâi tröôøng.

TÌNH HÌNH DI DAÂN TREÂN THEÁ GIÔÙI

Di daân quoác teá coù yù nghóa quan troïng vì noù coù theå laøm aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa nhieàu vuøng treân theá giôùi.

Daân nhaäp cö thöôøng coù xu höôùng taäp trung laïi taïi moät soá khu vöïc nôi hoï ñeán ñònh cö. Söï khaùc bieät veà vaên hoùa coù theå gaây khoù khaên cho vieäc hoäi nhaäp. Naêm 19982 moät töôøng trình cuûa Lieân Hieâïp Quoác veà vaán ñeà di daân ñaõ ghi nhaän raèng "Lao ñoäng nöôùc ngoaøi ôû Taây AÂu nay ñaõ oån ñònh vaø hoäi nhaäp vaøo thò tröôøng lao ñoäng cuûa caùc nöôùc tieáp nhaän, nhöng söï hoäi nhaäp cuûa hoï veà kinh teá khoâng ñi keøm theo moät söï hoäi nhaäp veà xaõ hoäi". Nhaän xeùt naøy ñeán nay vaãn coøn giaù trò.

Töø 1980 ñeán 1992 Taây AÂu ñaõ tieáp nhaän khoaûng 15 trieäu ngöôøi nhaäp cö, vaø laø moät vuøng ñeán coù qui moâ lôùn treân theá giôùi. Vôùi tình traïng suy thoaùi kinh teá, soá ngöôøi thaát nghieäp trong nöôùc taêng cao, laøn soùng ngöôøi nhaäp cö ngaøy caøng nhieàu gaây ra caêng thaúng trong xaõ hoäi caùc nöôùc naøy.

Trong nhöõng naêm 80, taïi Hoa Kyø coù hôn 7 trieäu ngöôøi nhaäp cö hôïp phaùp. Neáu tính caû soá ngöôøi ñeán ñaây baát hôïp phaùp con soá naøy coù theå leân ñeán hôn 10 trieäu. Taïi UÙc vaø Canada caùc luoàng nhaäp cö coøn maïnh meõ hôn, nhöng tyû leä daân nhaäp cö ñeán töø caùc nöôùc ñang phaùt trieån thaáp hôn Hoa kyø.

Tröôøng hôïp nhaäp cö vaøo Taây AÂu vaø Baéc Myõ cho thaáy ngöôøi nhaäp cö bò haáp daãn bôûi khaû naêng tìm ñöôïc vieäc laøm hôn laø vì möùc löông cao.

Nhö vaäy, coù theå nghó ñeán moät chieán löôïc quoác teá veà phaùt trieån kinh teá baèng caùc chöông trình hoã trôï ñeå taïo vieäc laøm ngay taïi caùc nöôùc coù nhieàu lao ñoäng ñeå traùnh tình traïng xuaát cö vaø taïo ñieàu kieän cho moät söï phaùt trieån beàn vöõng.

VI. ÑOÂ THÒ HOÙA VAØ DAÂN SOÁ

Daân noâng thoân khoâng ñoàng nghóa vôùi noâng daân, khoâng phaûi taát caû daân noâng thoân ñeàu laø noâng daân.

Khaùi nieäm veà daân thaønh thò cuõng chöa ñöôïc thoáng nhaát, moãi nöôùc coù moät tieâu chuaån rieâng, thöôøng döïa vaøo quy moâ daân soá vaø cô caáu cuûa ngaønh ngheà lao ñoäng cuûa ñieåm daân cö.

Nhieàu nöôùc laáy quy moâ daân soá laø 2.000 daân nhö Phaùp. Vieät Nam tröôùc ñaây cuõng laáy quy moâ ñieåm daân cö treân 2.000 vaø coù treân 50% daân hoaït ñoäng phi noâng nghieäp.

Ñeán naêm 1990, Vieät Nam ñaõ thay ñoåi tieâu chuaån caùc ñieåm daân cö thaønh thò laø coù daân soá treân 4.000 vaø coù treân 60% daân hoaït ñoäng phi noâng nghieäp. Caùc thaønh phoá, thò xaõ cuûa Vieät Nam ñöôïc xeáp thaønh naêm loaïi töø lôùn tôùi nhoû.

Cuøng vôùi quaù trình coâng nghieäp hoùa, ñoâ thò hoùa ñöôïc xem nhö moät khía caïnh quan troïng cuûa quaù trình phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi.

Quaù trình naøy bao goàm söï thay ñoåi trong phaân boá löïc löôïng saûn xuaát, tröôùc heát laø trong söï phaân boá daân cö, trong cô caáu ngheà nghieäp - xaõ hoäi, cô caáu daân soá, trong loái soáng, vaên hoùa...

a. Ñoâ thò hoùa ñöôïc theå hieän ôû moät soá tính chaát sau:

- Taäp trung, taêng cöôøng, phaân hoùa caùc hoaït ñoäng trong ñoâ thò vaø naêng cao tyû leä daân thaønh thò.

- Hình thaønh caùc hình thöùc vaø caáu truùc khoâng gian môùi, nhaát laø phaùt trieån caùc thaønh phoá lôùn vaø cöïc lôùn.

- Phoå bieán roäng raõi loái soáng thaønh thò trong daân cö.

Söï phaùt trieån cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa lieân quan chaët cheõ vôùi ñaëc ñieåm hình thaønh cö daân ñoâ thò vaø söï phaùt trieån cuûa caùc thaønh phoá.

Nhòp ñoä gia taêng daân soá ñoâ thò phuï thuoäc vaøo quaù trình taùi saûn xuaát daân cö cuûa chính ñoâ thò vaø caùc doøng ngöôøi nhaäp cö.

Söï phaùt trieån vaø môû roäng quy moâ thaønh phoá ñaët ra nhieàu vaán ñeà nhö neân ñöa vaøo ranh giôùi thaønh phoá nhöõng laõnh thoå naøo (bao goàm caùc khu daân cö laøng maïc...) vaø vieäc caûi taïo caùc ñieåm daân cö noâng thoân ra sao ñeå chuùng trôû thaønh caùc ñieåm daân cö ñoâ thò.

Treân thöïc teá, söï phaùt trieån cuûa caùc thaønh phoá coøn dieãn ra do vieäc môû roäng caùc khu vöïc ngoaïi vi vaø caùc ñieåm ñoâ thò, bôûi vì caùc khu vöïc naøy ngaøy caøng bò huùt vaøo quyõ ñaïo cuûa thaønh phoá.

b. Ñaëc ñieåm cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa:

- Soá daân ñoâ thò gia taêng khoâng ngöøng.

Thôøi gian Soá daân ñoâ thò (trieäu ngöôøi) % so vôùi DS TG Ñaàu theá kyû XIX 29,3 3,0 Ñaàu theá kyû XX 224,4 13,6 Naêm 1950 706,4 29,2 Naêm 1970 1.371,0 37,1 Naêm 1980 1.764,0 39,6 Naêm 1990 2.234,0 42,6 Naêm 2000 (döï ñoaùn) 2.854,0 46,6

Khu vöïc 1970 1980 1990 2000 trieäu ngöôøi % trieäu ngöôøi % trieäu ngöôøi % trieäu ngöôøi % 1. Toaøn theá giôùi 1.371 37,4 1.764 39,6 2.234 42,6 2.854 46,6 - caùc nöôùc PT 698 66,6 798 70,2 877 72,5 950 74,4 - caùc nöôùc ÑPT 673 25,4 996 29,2 1.357 33,6 1.904 39,3 2. Chaâu Phi 81 22,5 129 27,0 210 32,6 340 39,0 3. Chaâu Myõ 330 64,7 423 68,9 530 72,9 642 76,1 4. Chaâu AÙ 503 23,9 688 26,6 915 29,9 1.242 35,0 5. Chaâu AÂu 306 65,7 340 70,2 363 72,8 385 75,1 6.Chaâu UÙc-Ñdöông 14 70,8 16 71,5 19 71 21 71,0

- Soá daân taäp trung nhieàu vaøo caùc thaønh phoá lôùn.

Trong voøng 50 naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, soá thaønh phoá coù töø 10 vaïn daân trôû leân ñaõ taêng töø 360 leân 962 thaønh phoá, trong ñoù chæ môùi coù 75 thaønh phoá coù töø 1 trieäu daân. Naêm 1980, ñaõ coù 200 thaønh phoá coù töø trieäu daân trôû leân.

Theo döï ñoaùn, ñeán naêm 2000 seõ coù khoaûng 42% daân thaønh thò soáng trong caùc thaønh phoá trieäu daân vaø 70% toång soá daân thaønh thò seõ soáng ôû caùc khu thaønh phoá lôùn.

Hieän nay, treân theá giôùi coù nhieàu thaønh phoá cöïc lôùn. Naêm 1992, coù 13 thaønh phoá coù töø 10 trieäu daân trôû leân.

Stt Thaønh phoá Soá daân 1992

(trieäu ngöôøi) Döï ñoaùn 2000

(trieäu ngöôøi) 1 Tokyo (Nhaät Baûn) 25,8 28.0 2 Sao Paolo (Brazil) 19,2 22.6 3 New York (Hoa Kyø) 16,2 16.6 4 Mexico city (Mehico) 15.3 16.2 5 Thöôïng Haûi (Trung Quoác) 14.1 17.4 6 Bombay (AÁn Ñoä) 13.3 18.1 7 Los Angeles (Hoa Kyø) 11.9 13.2 8 Buenos Aires (Argentina) 11.8 12.8 9 Seoul (Haøn Quoác) 11.6 13.0 10 Baéc Kinh (Trung Quoác) 11.4 14.4 11 Rio de Janero (Brazil) 11.3 12,2 12 Caltutta (AÁn Ñoä) 11.1 12,7 13 Jakarta (Indonesia) 10.1 13,4

Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa, loái soáng thaønh thò ñöôïc phoå bieán roäng raõi vaø coù aûnh höôûng ñeán loái soáng cuûa daân cö noâng thoân. Veà moät soá maët, loái soáng cuûa daân cö noâng thoân ñang nhích laïi gaàn loái soáng cuûa daân cö thaønh thò.

Moät trong nhöõng lyù do daãn tôùi söï thay ñoåi ít nhieàu veà loái soáng trong daân cö laø söï chuyeân moân hoùa lao ñoäng. Maëc duø noâng nghieäp vaãn coøn laø hoaït ñoäng cô baûn cuûa daân cö noâng thoân, nhöng tyû leä coâng vieäc ñoàng aùng trong cô caáu coâng vieäc cuûa hoï noùi chung ñaõ giaûm xuoáng, tyû leä coâng vieäc phi noâng nghieäp taêng leân roõ reät. Tyû troïng daân cö noâng thoân laøm vieäc haøng ngaøy taïi caùc thaønh phoá maø khoâng chuyeån cö ngaøy caøng taêng.

Chính nhöõng ngöôøi daân nöûa ñoâ thò naøy taïo thaønh moät keânh daãn ñöa loái soáng thaønh thò hoøa nhaäp vaøo loái soáng noâng thoân.

Ngoaøi ra, caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng cuõng coù vai troø tích cöïc trong vieäc phoå bieán loái soáng ñoâ thò vaøo noâng thoân.

c. Ñoâ thò hoùa taïi caùc nöôùc phaùt trieån vaø caùc nöôùc ñang phaùt trieån:

- ÔÛ phaàn lôùn caùc nöôùc kinh teá phaùt trieån, do quaù trình coâng nghieäp hoùa dieãn ra sôùm vaø maïnh meõ neân quaù trình ñoâ thò hoùa cuõng baét ñaàu sôùm.

Ñaëc tröng cuûa quaù trình ñoâ thò hoùa ôû ñaây laø tyû leä daân thaønh phoá gia taêng vôùi nhòp ñoä töông ñoái cao vaø vieäc hình thaønh caùc thaønh phoá cöïc lôùn (cuïm ñoâ thò, sieâu ñoâ thò).

Naêm 1988, caùc nöôùc coù tyû leä daân thaønh thò cao laø Bæ (95%), CHLB Ñöùc (94%), Anh (91%), Taây Ban Nha (91%), Island (90%), UÙc (86%), Ñan Maïch (84%), New Zealand (84%), Thuïy Ñieån (83%)...

Tuy nhieân, nhòp ñoä gia taêng soá daân thaønh thò trong thôøi gian gaàn ñaây ñaõ baét ñaàu chaäm laïi.

- Taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, hieän nay quaù trình ñoâ thò hoùa ñang dieãn ra maïnh meõ cuøng vôùi quaù trình buøng noå daân soá.

Neùt ñaëc tröng cuûa quaù trình naøy laø söï taäp trung quaù möùc daân cö töø noâng thoân vaøo caùc thaønh phoá lôùn, tröôùc heát laø vaøo thuû ñoâ. Doøng ngöôøi töø noâng thoân ñeán caùc thaønh phoá ngaøy caøng ñoâng. Moät maët, do nhu caàu söùc lao ñoäng cuûa caùc thaønh phoá lôùn ngaøy caøng taêng.

Maët khaùc, ngöôøi noâng daân ra ñi vôùi hy voïng seõ tìm ñöôïc vieäc laøm coù thu nhaäp khaù hôn, oån ñònh hôn haàu thay ñoåi cuoäc soáng voán nhieàu thieáu thoán vaø khoù coù ñieàu kieän phaùt trieån nhö ôû caùc vuøng noâng thoân.

Noùi khaùc ñi, taïi caùc nöôùc naøy, caùc thaønh phoá lôùn laø caùc trung taâm kinh teá coù söùc huùt daân cö raát lôùn vaø caùc vuøng noâng thoân laø nôi coù löïc ñaåy ñaùng keå vaø caùc luoàng di daân töø noâng thoân ra thaønh thò ñang vaø seõ tieáp tuïc ñoùng vai troø quan troïng trong xu höôùng ñoâ thò hoùa.

Tuy nhieân, söï taäp trung daân vaøo moät, hai thaønh phoá cöïc lôùn trong moät nöôùc seõ gaây ra nhieàu khoù khaên trong vieäc quaûn lyù ñoâ thò vaø baûo veä moâi tröôøng.

ÔÛ nhieàu nöôùc AÙ, Phi vaø Myõ Latinh, nhòp ñoä ñoâ thò hoùa dieãn ra vôùi toác ñoä nhanh hôn coâng nghieäp hoùa coäng vôùi soá ngöôøi nhaäp cö vaøo caùc thaønh phoá lôùn ngaøy caøng ñoâng laøm cho ñoäi quaân thaát nghieäp vaø nöûa thaát nghieäp taïi caùc thaønh phoá taêng leân, vaán ñeà giaûi quyeát vieäc laøm gaëp nhieàu khoù khaên, nhaø ôû thieáu thoán, cô sôû haï taàng khoâng ñuû söùc ñaùp öùng... töø ñoù daãn ñeán söï maát caân baèng moâi tröôøng sinh thaùi, laøm xuaát hieän nhöõng haäu quaû tieâu cöïc trong ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi.

Nhìn chung, ñoâ thò hoùa laø moät quaù trình tieán boä, noù thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc, laøm cho ngöôøi daân quen vôùi cuoäc soáng naêng ñoäng song noù laïi laøm gay gaét theâm nhieàu vaán ñeà kinh teá - xaõ hoäi voán ñaõ noùng boûng döôùi aùp löïc cuûa söï gia taêng daân soá. Do vaäy, ñoâ thò hoùa caàn phaûi coù söï quaûn lyù chaët cheõ veà maët nhaø nöôùc.

Trong chieán löôïc phaùt trieån ñoâ thò, caùc quoác gia caàn heát söùc chuù yù phaùt trieån caùc thaønh phoá nhoû vaø trung bình thaønh cuïm thaønh phoá hay lieân thò (metropolis) quanh caùc thaønh phoá lôùn, ñaïi ñoâ thò, sieâu ñoâ thò (megalopolis).

Ñoàng thôøi, phaûi coù chính saùch phaùt trieån kinh teá noâng thoân, thaâm duïng lao ñoäng, taïo theâm vieäc laøm phi noâng nghieäp cho lao ñoäng treû ôû noâng thoân, taêng cöôøng giao thoâng vaän taûi, thoâng tin lieân laïc... nhaèm giaûm bôùi söï caùch bieät giöõa vuøng noâng thoân vaø caùc thaønh phoá.

Chöông 8

DAÂN SOÁ VAØ PHAÙT TRIEÅN

I. MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM

I.1. Phaùt trieån vaø phaùt trieån beàn vöõng

Ñònh nghóa 1: Phaùt trieån laø quaù trình moät xaõ hoäi ñaït ñeán thoûa maõn caùc nhu caàu maø xaõ hoäi aáy cho laø cô baûn.

Ñònh nghóa naøy mang tính khaùi quaùt cao. Ñeå laøm roõ hôn, noù thöôøng ñöôïc boå sung baèng heä thoáng thöôùc ño söï phaùt trieån, bao goàm:

Veà kinh teá: GNP/ngöôøi.

Veà xaõ hoäi: trình ñoä giaùo duïc, tuoåi thoï trung bình, soá calo/ngöôøi.

Caùc chæ soá veà cô caáu cuûa neàn kinh teá quoác daân.

Ñònh nghóa 2: Phaùt trieån laø söï tieán boä toång quaùt veà möùc soáng, cuøng vôùi söï giaûm bôùt baát coâng trong phaân phoái thu nhaäp vaø coù khaû naêng tieáp tuïc tieán boä beàn vöõng trong töông lai, trong ñoù phuùc lôïi kinh teá - xaõ hoäi laø coát loõi cuûa phaùt trieån.

Nhö vaäy, noùi ñeán phaùt trieån phaûi tính ñeán hai vaán ñeà:

Söï taêng tröôûng veà kinh teá.

Söï tieán boä veà maët xaõ hoäi.

Ñònh nghóa 3: Phaùt trieån beàn vöõng laø söï phaùt trieån nhaèm ñaùp öùng nhu caàu cuûa theá heä hieän taïi maø khoâng laøm haïi ñeán khaû naêng cuûa caùc theá heä töông lai trong vieäc tìm caùch thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa baûn thaân hoï.

I.2. Caùc chæ tieâu ñaùnh giaù söï phaùt trieån

Thu nhaäp quoác daân bình quaân ñaàu ngöôøi (GNP/ngöôøi) hoaëc thu nhaäp trong nöôùc bình quaân ñaàu ngöôøi (GDP/ngöôøi). GNP/ngöôøi laø thöôùc ño möùc soáng vaät chaát trung bình cuûa moãi nöôùc vaø möùc cheânh leäch giaøu ngheøo veà ñôøi soáng giöõa caùc nöôùc khaùc nhau.

Cô caáu kinh teá (%GDP): laø tyû leä phaàn traêm ñoùng goùp vaøo toång saûn phaåm trong nöôùc cuûa ba nhoùm ngaønh noâng nghieäp (khu vöïc I), coâng nghieäp, xaây döïng (khu vöïc II) vaø dòch vuï (khu vöïc III).

Tuoåi thoï trung bình cuûa daân soá: chæ tieâu naøy cho pheùp ñaùnh giaù toång hôïp tình hình phaùt trieån kinh teá, thu nhaäp vaø möùc soáng, phuùc lôïi y vaø möùc ñoä töû vong treû em.

Tyû leä ngöôøi bieát chöõ vaø muø chöõ: chæ tieâu naøy theå hieän trình ñoä daân trí cuûa moät nöôùc. Noù ñaùnh giaù noã löc cuûa toaøn xaõ hoäi vaø rieâng ngaønh giaùo duïc trong vieäc naâng cao chaát löôïng ngöôøi lao ñoäng, taïo ñaø thuùc ñaåy kinh teá phaùt trieån.

Soá calo ñaàu ngöôøi: laø thöôùc ño möùc ñoä ñaûm baûo nhu caàu thieát yeáu löông thöïc, thöïc phaåm cho ngöôøi daân moät quoác gia.

Chæ soá phaùt trieån con ngöôøi (HDI): laø chæ tieâu toång hôïp, phaûn aùnh möùc ñoä phaùt trieån kinh teá vaø möùc soáng, trình ñoä phaùt trieån giaùo duïc, y teá, moâi tröôøng; ñöôïc tính toaùn döïa vaøo ba yeáu toá: GDP/ngöôøi, tuoåi thoï trung bình, trình ñoä hoïc vaán (tyû leä ngöôøi bieát chöõ vaø soá naêm ñi hoïc trung bình). Döïa vaøo chæ soá HDI, trình ñoä phaùt trieån cuûa caùc quoác gia ñöôïc ñaùnh giaù, saép xeáp thaønh hai nhoùm:

Nhoùm caùc nöôùc phaùt trieån: goàm caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån haøng ñaàu theá giôùi nhö nhoùm G7 (Myõ, Anh, Phaùp, Ñöùc, Nhaät, YÙ, Canada) vaø caùc nöôùc coù neàn coâng nghieäp ñaõ phaùt trieån (Ñoâng AÂu vaø moät soá nöôùc khaùc).

Nhoùm caùc nöôùc ñang phaùt trieån: goàm caùc nöôùc vaø laõnh thoå coâng nghieäp môùi (Haøn Quoác, Singapore, Ñaøi Loan, Hongkong, Arhentina, Brazin, Mehico), caùc nöôùc coù trình ñoä phaùt trieån trung bình (chieám ña soá caùc nöôùc ñang phaùt trieån ôû chaâu AÙ, Phi, Myõ Latinh) vaø caùc nöôùc chaäm phaùt trieån (27 nöôùc ôû chaâu Phi, 11 nöôùc ôû chaâu AÙ, 3 nöôùc ôû chaâu Ñaïi Döông, 1 nöôùc ôû chaâu Myõ Latinh 1990).

I.3. Chaát löôïng cuoäc soáng

Chaát löôïng cuoäc soáng (quality of life)

Laø khaùi nieäm phöùc taïp noù theå hieän caû nhöõng ñoøi hoûi söï thoûa maõn veà nhu caàu tình caûm vaø caùc nguyeän voïng xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng hay cuûa xaõ hoäi cuõng nhö khaû naêng ñaùp öùng moät caùch beàn vöõng vaø oån ñònh nhöõng nhu caàu cô baûn cuûa cuoäc soáng (aên, maëc, ôû, ñi laïi, hoïc taäp, giaûi trí, coâng aên vieäc laøm, caùc ñòch vuï y teá, xaõ hoäi) cuûa chính baûn thaân xaõ hoäi.

Khaùi nieäm naøy thay ñoåi tuøy theo quan nieäm vaên hoùa xaõ hoäi vaø truyeàn thoáng cuûa moãi daân toäc, ôû töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, chaát löôïng cuoäc soáng coù moái quan heä raát höõu cô vôùi nhieàu yeáu toá. Töø quan heä ñoù, khaùi nieäm veà chaát löôïng cuoäc soáng toaøn dieän môùi hình thaønh.

Sô ñoà 1: Chaát löôïng cuoäc soáng ôû möùc vó moâ vaø vi moâ

Caùc moái quan heä taùc ñoäng laãn nhau aûnh höôûng ñeån chaát löôïng cuoäc soáng

Nhu caàu vaät chaát

Nhu caàu dinh döôõng

Cô theå caàn ñöôïc thöôøng xuyeân cung caáp ñaàu ñuû caùc chaát dinh döôõng ñeå:

Buø ñaép laïi naêng löôïng ñaõ chi phí trong hoaït ñoäng soáng vaø lao ñoäng.

Xaây döïng cô theå: taïo caùc teá baøo môùi baûo ñaûm söï phaùt trieån cuûa cô theå (ñoái vôùi treû em ñang lôùn) hoaëc thay theá caùc teá baøo giaø (ôû cô theå tröôûng thaønh).

Nhu caàu dinh döôõng ñöôïc theå hieän ôû hai maët: löôïng vaø chaát.

Löôïng dinh döôõng caàn thieát thay ñoåi tuøy theo ñoä tuoåi, tuøy theo giôùi, tuøy theo möùc ñoä lao ñoäng naëng, nheï vaø tuøy theo theå troïng caân naëng.

Hình thöùc lao ñoäng Naêng löôïng (Kcal/phuùt)

NAM

Döøng nghæ 1,06 ( 0,26

Ngoài quaán daây ñieän 1,14 ( 0,20

Ngoài ñaùnh boùng buùt maùy 1,17 ( 0,29

Ngoài duõa 1,28 ( 0,30

Ñöùng tieän 1,43 ( 0,27

Ngoài saép chöõ 1,50 ( 0,36

Ñöùng traùng phim, röûa aûnh 1,74 ( 0,25

Ñöùng kieåm tra maùy (ñaõ laép) 1,77 ( 0,49

Ngoài daäp ñònh, ngoøi buùt 1,84 ( 0,47

Laép baùnh oâtoâ 2,21 ( 0,52

Quai buùa taï 4,12 ( 0,79

NÖÕ

Ñöùng maùy tieän nhoû 1,13 ( 0,28

Ngoài daùn nhaõn 1,26 ( 0,24

Ngoài maùy deät kim (chaïy ñieän) 1,40 ( 0,29

Baûng 1: Nhu caàu naêng löôïng cuûa coâng nhaân Vieät Nam töø 18 ñeán 30 tuoåi

Ñeå deã so saùnh nhu caàu naêng löôïng cuûa caùc hoaït ñoäng khaùc nhau ôû caùc ñoái töôïng, ngöôøi ta tính naêng löôïng caàn thieát cho 1kg troïng löôïng cô theå trong 1giôø.

Daïng hoaït ñoäng Kcal / 1kg cô theå /1 giôø

Nguû 1,0

Naèm nghæ 1,1

Ngoài nghæ 1,4

Ñöùng noùi chuyeän 1,9

Ñi boä 3,2

Giaët 3,5

Xeû goã 7,1

Chaët caây 7,8

Baûng 2: Naêng löôïng caàn thieát cho 1kg troïng löôïng cô theå trong 1 giôø

cho caùc hoaït ñoäng khaùc nhau.

Xeùt theo nhu caàu dinh döôõng caàn cung caáp vaø khaû naêng ñaùp öùng thöïc teá ôû caùc nöôùc khaùc nhau cho thaáy raát khaùc nhau:

Quoác gia, khu vöïc Soá calo cung caáp haøng ngaøy (1981)

Thöïc teá cung caáp % nhu caàu

Hoa Kyø 3.674 138

Hungari 3.509 134

Singapore 3.070 133

Anh 3.322 132

Lieân xoâ 3.328 130

Hongkong 2.920 129

Trieàu Tieân 2.931 136

Thoå Nhó Kyø * 3.019 122

Malaysia 2.662 121

Austraylia * 3.210 119

Nhaät Baûn 2.740 117

Arab Seoud 2.895 116

Philippin 2.318 116

Indonesia 2.342 110

Trung Quoác 2.526 107

Pakistan 2.313 106

Thailand 2.303 105

Sri Lanka 2.520 102

Vieät Nam 1.961 90

AÁn Ñoä 1.906 86

Bangladesh 1.952 84

Nepal 1.929 84

Afganistan 1.758 72

* Tuy möùc calo cung caáp cao hôn Trieàu Tieân vaø Malaysia, nhöng theo tieâu chuaån cæa caùc quoác gia naøy thì chæ ñaït möùc ñaõ ghi (moät soá quoác gia khaùc cuõng töông töï).

Baûng 3: Naêng löôïng cung caáp haøng ngaøy theo ñaàu ngöôøi

ôû moät soá quoác gia (theo thöù thöï möùc soáng)

Caùc chaát dinh döôõng cho quaù trình ñoåi môùi vaø phaùt trieån cô theå laø protid, lipid, glucid, caùc vitamin vaø muoái khoaùng. Trong ñoù quan troïng nhaát laø thaønh phaàn protid (ñaïm).

Protid ñöôïc xem laø moät trong nhöõng chæ tieâu quan troïng noùi leân möùc soáng cuûa moät gia ñình, moät coäng ñoàng, moät quoác gia. Theo chæ tieâu naøy, möùc soáng cuûa nhaân daân caùc khu vöïc treân theá giôùi theå hieän söï khaùc bieät raát lôùn.

Toång naêng löôïng Löôïng calo coù nguoàn goác

Khu vöïc cung caáp haøng ngaøy ñoäng vaät trong khaåu phaàn

(calo) (calo) (%)

Baéc Myõ 3.318 1.324 40

Taâây AÂu 3.133 1.102 35

Chaâu Ñaïi Döông 3.261 1.190 15

Myõ Latin 2.528 443 17

Trung Caän Ñoâng 2.495 236 9,4

Chaâu Phi 2.188 141 6,4

Ñoâng Nam AÙ 2.082 124 6,7

Baûng 4: Löôïng calo coù nguoàn goác ñoäng vaät coù trong khaåu phaàn aên haøng ngaøy

Caùc ñoä tuoåi khaùc nhau, chu caàu protid trong khaåu phaàn aên cuõng khaùc nhau.

Ñoái töôïng Nhu caàu naêng löôïng Tyû leä protid caàn cung caáp

trong ngaøy (Kcal) (% naêng löôïng caàn)

Treû 1-2 tuoåi 1.230 7,8% = 24g

Treû 4-9 tuoåi 1.970 5,9% = 29g

Thieáu nieân nam, nöõ 3.050 8,0% = 61g

Tröôûng thaønh 3.200 4,25% = 34g

Meï ñang cho con buù 3.200 9,5% = 76g

Baûng 5: Nhu caàu protid ôû caùc ñoä tuoåi khaùc nhau

Ñoùi vaø thieáu dinh döôõng

Ñoùi laø tình traïng aên khoâng ñuû löôïng (calo) caàn thieát cho cô theå. Thieáu dinh döôõng laø tình traïng aên thieáu chaát, maø chuû yeáu laø thieáu ñaïm, ñaëc bieät laø ñaïm ñoäng vaät trong ñoù coù chöùa nhieàu acid amin khoâng theå thay theá.

Thieáu dinh döôõng daãn ñeán tình traïng suy dinh döôõng. Trong khaåu phaàn aên thieáu vitamin (thöôøng coù trong hoa quaû vaø rau töôi) cuõng laøm suy dinh döôõng.

Nhu caàu protid toái thieåu laø 60g/ngaøy, trong ñoù ít nhaát phaûi coù 10g laø protid ñoäng vaät (thòt, tröùng söõa, toâm cua...). Protid laø thaønh phaàn quan troïng trong caáu taïo cô theå, chieám 2/3 troïng löôïng khoâ (maø troïng löôïng khoâ chieám 1/3 theå troïng).

Trong khaåu phaàn haøng ngaøy cuûa ngöôøi daân ôû caùc nöôùc phaùt trieån coù 90g ñaïm, ít nhaát laø 50g ñaïm ñoäng vaät. Rieâng Myõ, löôïng ñaïm trong khaåu phaàn laø 97g (1969) vaø 98,6g (1970) trong ñoù, ñaïm ñoäng vaät chieám tôùi 70%.

ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, löôïng ñaïm trong khaåu phaàn chæ khoaûng 40-50g vaø tyû leä ñaïm ñoäng vaät chæ chieám khoaûng 15%. Theo FAO thì naïn ñoùi vaø thieáu dinh döôõng xaûy ra trieàn mieân vaø moãi naêm taêng treân toaøn theá giôùi.

Öôùc tính tính coù ñeán 2/3 soá treû em ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån bò suy dinh döôõng. Suy dinh döôõng coù theå xaûy ra caû ñoái vôùi treû em ôû caùc gia ñình khaù giaû do cha meï thieáu hieåubieát khoa hoïc trong vieäc nuoâi döôõng con caùi (cho aên thieáu chaát).

Muoán soáng taïm no (löôïng) ñuû (chaát), moãi ngöôøi caàn khoaûng 800-1000 kg löông thöïc trong moät naêm (vöøa ñeå aên, vöøa duøng cho chaên nuoâi ñeå laáy ñaïm ñoäng vaät caàn thieát). Bình quaân cuûa ngöôøi Vieät Nam laø 325,4 kg löông thöïc (1990), töông ñöông vôùi 1.970 kcal, trong khi möùc naêng löôïng caàn cho ngöôøi lao ñoäng bình thöôøng laø 2.100-2.300kcal.

Haäu quaû cuûa thieáu thöùc aên, suy dinh döôõng

Söùc khoûe keùm, beänh taät phaùt trieån:

Thieáu thöùc aên, nhaát laø thieáu protid seõ deã bò roái loaïn tieâu hoùa, bò oám do söùc choáng ñôõ beänh taät cuûa cô theå bò suy giaûm.

Treû em bò suy dinh döôõng seõ tuït caân (suy dinh döôõng naëng coù theå tuït 40% troïng löôïng so vôùi cô theå bình thöôøng, suy dinh döôõng vöøa tuït 25%), giaûm chieàu cao vaø vaønh soï. Treû ngoaøi 4 thaùng tuoåi suy dinh döôõng bieåu hieän roõ tình traïng naøy. Treû bò suy dinh döôõng coøn bò aûnh höôûng ñeán trí tueä vì trong quaù trình phaùt trieån vaø hoaøn thieän veà khoái löôïng, caáu truùc ñaõ khoâng ñöôïc cung caáp ñuû chaát.

ÔÛ caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp, 52% soá treû em 1 tuoåi bò thieáu maùu. Tyû leä töû vong ôû nhoùm naøy raát cao. ÔÛ AÁn Ñoä, treû em trong nhoùm 1-5 tuoåi chieám 16% soá daân nhöng soá treû em naøy bò cheát chieám tôùi 40% soá ngöôøi cheát.

Caùc baø meï mang thai bò suy dinh döôõng thöôøng xaåy thai, ñeû non, ñeû con thieáu caân, bò thieáu maùu vaø deã bò töû vong (10% soá baø meï ôû AÁn Ñoä töû vong do thieáu maùu).

Theo soá lieäu cuûa Toå chöùc y teá theá giôùi, 1/3 daân soá theá giôùi ñang bò thieáu ñaïm, trong ñoù, coù 300 trieäu ngöôøi bò thieáu maùu naëng.

Naêng suaát lao ñoäng giaûm.

AÛnh höôûng ñeán tuoåi thoï trung bình (trieån voïng soáng):

ÔÛ caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp, do thieáu aên, thieáu dinh döôõng neân tuoåi thoï trung bình thaáp hôn tuoåi thoï trung bình cuûa caùc nöôùc coù thu nhaäp cao (naêm 1978, cheânh leäch tôùi 24,1 naêm).

Nhoùm quoác gia Tuoåi thoï trung bình Möùc taêng

theo thu nhaäp 1950 1960 1978 1950-1978

Caùc quoác gia thu nhaäp cao 66,0 69,4 73,5 7,5

(nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån)

Caùc quoác gia thu nhaäp trung bình 51,9 54,0 61,0 9,1

Caùc quoác gia thu nhaäp thaáp 35,2 41,9 49,4 14,7

Baûng 6: Tuoåi thoï trung bình cuûa caùc nhoùm quoác gia qua moät soá naêm

Hieän nay, khoaûng 25% soá daân treân theá giôùi coøn chöa ñöôïc höôûng ñaày ñuû nhöõng nhu caàu vaät chaát caàn thieát nhö aên, maëc, ôû, nöôùc saïch, thuoác uoáng...

Nhu caàu tinh thaàn

Nhu caàu tinh thaàn goàm nhöõng nhu caàu veà giaùo duïc, thoâng tin, lieân laïc, giao thoâng, veà an ninh, giaûi trí vaø caùc dòch vuï xaõ hoäi khaùc.

Tyû leä ngöôøi coù hoïc (%) 1950 1960 1975

Caùc quoác gia coù möùc thu nhaäp cao 95 97 99

Caùc quoác gia coù möùc thu nhaäp trung bình 48 54 71

Caùc quoác gia coù möùc thu nhaäp thaáp 22 29 38

Baûng 7: Tình hình giaùo duïc ôû caùc nhoùm quoác gia

Nhìn chung, nhieàu nöôùc treân theá giôùi coù chaát löôïng cuoäc soáng coøn thaáp.

Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuoäc soáng

Söï gia taêng daân soá:

Söï gia taêng daân soá laø moät trong nhöõng nhaân toá quan troïng daãn tôùi vieäc giaûm khaû naêng ñaùp öùng nhu caàu veà vaät chaát vaø tinh thaàn, laø nguyeân nhaân cuûa thieáu aên vaø suy dinh döôõng.

Theo tính toaùn cuûa FAO, neáu daân soá taêng 1% thì saûn xuaát löông thöïc phaûi taêng 2,5%. Tuy nhieân, trong voøng 40 naêm (töø 1940-1980), daân soá theá giôùi taêng 2,7 laàn trong khi ñoù, saûn xuaát löông thöïc chæ taêng 2,5 laàn. Rieâng chaâu Phi, trong voøng 10 naêm (1969-1979), saûn löôïng löông thöïc taêng 15% nhöng bình quaân löông thöïc treân ñaàu ngöôøi laïi giaûm 11%. Vieät Nam coù toác ñoä gia taêng daân soá thuoäc loaïi cao 2,2% song saûn löôïng löông thöïc haøng naêm chæ taêng 3,4% (1975-1990).

Caùc quoác gia coù thu nhaäp thaáp vaø trung bình coùmöùc taêng daân soá cao (treân 2,3%) trong khi möùc taêng thu nhaäp quoác daân vaø möùc taêng thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi laïi thaáp.

Caùc quoác gia 1950-1960 1960-1970 1970-1980

Thu nhaäp cao 1,2 1,0 0,7

Thu nhaäp trung bình 2,4 2,5 2,3

Thu nhaäp thaáp 1,9 2,5 2,3

Baûng 8: Möùc taêng daân soá trung bình haøng naêm (%)

Caùc quoác gia 1950 1960 1980

Thu nhaäp cao 3.841 5.197 9.684

Thu nhaäp trung bình 625 802 1.521

Thu nhaäp thaáp 164 174 245

Baûng 9: Möùc thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi haøng naêm ôû caùc nhoùm quoác gia (USD)

Quy moâ gia ñình:

Quy moâ gia ñình coù lieân quan tröïc tieáp ñeán söï taêng hay giaûm daân soá, coù aûnh höôûng ñeán thu nhaäp bình quaân vaø do ñoù aûnh höôûng gay gaét ñeán chaát löôïng cuoäc soáng.

Quy moâ gia ñình cuõng coù aûnh höôûng roõ reät tôùi söùc khoûe vaø beänh taät cuûa ngöôøi meï vaø soá treû em sinh ra.

Sô ñoà 2: Bieåu hieän cuûa söùc eùp daân soá leân chaát löôïng cuoäc soáng

vaø taøi nguyeân moâi tröôøng

Sô ñoà 3: Moái quan heä giöõa gia taêng daân soá (heä quaû cuûa quy moâ gia ñình lôùn)

vôùi chaát löôïng cuoäc soáng

Giaûi phaùp nhaèm naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng

Töø nhöõng phaàn trình baøy ôû treân, nhaän thaáy raèng, nguyeân nhaân saâu xa cuûa ngheøo ñoùi vaø chaäm tieán laø do daân soá taêng quaù nhanh, trong khi saûn xuaát löông thöïc thöïc phaåm vaø caùc phöông tieän sinh hoaït khoâng phaùt trieån theo kòp möùc taêng daân soá. Do vaäy, nhöõng nhu caàu cô baûn cuûa con ngöôøi ñaõ khoâng ñöôïc ñaùp öùng moät caùch ñaày ñuû, nhaát laø ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaø chaäm phaùt trieån (töùc laø nhöõng nöôùc coù möùc thu nhaäp thaáp).

Vì vaäy, nhaèm naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi, caàn thöïc hieän giaûi phaùp:

Phaùt trieån kinh teá.

Naâng cao möùc thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi.

Naâng cao saûn löôïng löông thöïc vaø thöïc phaåm baèng caùch phaùt trieån chaên nuoâi, troàng troït, caûi thieän gioáng vaät nuoâi vaø caây troàng... môû roäng dieän tích canh taùc, taêng cöôøng thaâm canh, caûi taïo ñaát troàng.

Haïn cheá söï gia taêng daân soá.

Ñaûm baûo moät quy moâ gia ñình vöøa phaûi.

Thöïc hieän toát chính saùch daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình.

II. DAÂN SOÁ VAØ PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ

II.1. AÛnh höôûng cuûa daân soá tôùi kinh teá

Con ngöôøi vöøa laø löïc löôïng lao ñoäng tröïc tieáp saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát vöøa laø löïc löôïng tieâu thuï caùc saûn phaåm vaø dòch vuï ñöôïc saûn xuaát ra.

Xeùt döôùi goùc ñoä ngöôøi saûn xuaát, moãi con ngöôøi chæ hoaït ñoäng trong moät ñoä tuoåi giôùi haïn nhaát ñònh, töø 15 ñeán 60 hoaëc 64 tuoåi. Xeùt döôùi goùc ñoä ngöôøi tieâu duøng, con ngöôøi tieâu thuï cuûa caûi, dòch vuï keùo daøi trong suoát cuoäc ñôøi, töø khi ra ñôøi cho ñeán khi cheát. Do ñoù, quy moâ daân soá, cô caáu tuoåi vaø giôùi tính laø cô sôû ñeå xaùc ñònh nhu caàu xaõ hoäi, töø ñoù xaùc laäp quy moâ saûn xuaát.

Daân soá taêng nhanh seõ laøm taêng soá löôïng boä phaän phuï thuoäc treû em, laøm haïn cheá vieäc tích luõy ñeå taùi saûn xuaát môû roäng do phaûi taêng quyõ tieâu duøng. Tyû soá phuï thuoäc caøng cao, caøng aûnh höôûng tieâu cöïc ñeán saûn xuaát, laøm caêng thaúng theâm moái quan heä giöõa tieâu duøng vaø tích luõy.

Löïc löôïng lao ñoäng taêng nhanh do ñöôïc boå sung haøng naêm laøm taêng söùc eùp nhu caàu vieäc laøm, ñöa ñeán haäu quaû laøm giaûm giaù söùc lao ñoäng, thaát nghieäp gia taêng.

Tyû leä hoaït ñoäng kinh teá vaø naêng suaát lao ñoäng xaõ hoäi thöôøng khaùc nhau ôû caùc nhoùm tuoåi vaø giôùi tính. Nam giôùi ôû ñoä tuoåi 25-29 vaø 30-34 laø hai nhoùm daân soá coù tyû leä hoaït ñoäng kinh teá vaø naêng suaát lao ñoäng cao hôn nhieàu so vôùi caùc nhoùm khaùc.

Daân soá taêng nhanh laøm giaûm quyõ tích luõy vaø tyû leä tieát kieäm, gaây neân tình traïng thieáu voán ñeå môû roäng saûn xuaát vaø ñaàu tö chieàu saâu (khoa hoïc, coâng ngheä vaø giaùo duïc), do vaäy khoù naâng cao naêng suaát lao ñoäng xaõ hoäi vaø toác ñoä taêng saûn phaåm, haïn cheá khaû naêng taïo theâm vieäc laøm cho neàn kinh teá.

Toå chöùc FAO ñaõ tính raèng, neáu daân soá taêng 1% thì löông thöïc phaûi taêng 2,5%, thu nhaäp quoác daân taêng 4%. Caùc nöôùc coù thu nhaäp GNP/ngöôøi cao thì gia taêng daân soá thaáp vaø oån ñònh, ngöôïc laïi, caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù möùc thu nhaäp GNP/ngöôøi thaáp thì gia taêng daân soá nhanh. Ñieàu naøy laøm cho söï phaân bieät giaøu ngheøo ngaøy caøng môû roäng, laøm taêng nguy cô tuït haäu cuûa caùc nöôùc ngheøo.

Moái quan heä giöõa möùc thu nhaäp vaø toác ñoä gia taêng daân soá ñöôïc löôïng hoùa baèng coâng thöùc:

Tyû leä taêng GNP/ngöôøi = tyû leä taêng GNP - tyû leä taêng daân soá

Nhö vaäy muoán taêng GNP bình quaân ñaàu ngöôøi thì phaûi taêng quy moâ cuûa toång thu nhaäp quoác daân hoaëc phaûi giaûm tyû leä taêng daân soá.

Tuy nhieân, quan heä giöõa daân soá vaø kinh teá khoâng ñôn thuaàn chæ laø quan heä toaùn hoïc. Söï phaùt trieån kinh teá coøn phuï thuoäc nhieàu ñieàu kieän: taøi nguyeân, voán taøi saûn coá ñònh, ñieàu kieän ñòa lyù, khí haäu, ñaát ñai, ñieàu kieän thò tröôøng, giaù caû, taøi chính, dòch vuï... vaø caû yeáu toá oån ñònh chính trò.

II.2. AÛnh höôûng cuûa kinh teá tôùi daân soá

Trình ñoä phaùt trieån kinh teá coù aûnh höôûng lôùn vaø toaøn dieän tôùi caùc quaù trình daân soá (sinh, töû, chuyeån cö) vaø khuynh höôùng bieán ñoäng caùc quaù trình naøy.

Thöïc teá ôû caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån cho thaáy, do phaùt trieån kinh teá cao, tyû suaát gia taêng daân soá raát thaáp, nhoû hôn 1%/naêm, thaäm chí baèng 0 hoaëc aâm. Möùc sinh giaûm döôùi möùc thay theá, möùc töû vong thaáp vaø tuoåi thoï trung bình cao.

Khi neàn kinh teá phaùt trieån, coâng nghieäp hoaù, töï ñoäng hoùa ñoøi hoûi chaát löôïng cao cuûa ngöôøi lao ñoäng, chöù khoâng caàn soá löôïng nhieàu, ñaõ taùc ñoäng tôùi nhaän thöùc cuûa ngöôøi daân, hoï deã chaáp nhaän moâ hình ít con. Kinh teá phaùt trieån, thu nhaäp vaø möùc soáng cao, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi daân ñöôïc hoïc haønh, naâng cao trình ñoä hieåu bieát, hoï deã chaáp nhaän söû duïng caùc bieän phaùp kyõ thuaät nhaèm haïn cheá möùc sinh. Maët khaùc, söï phaùt trieån cuûa kinh teá vaø heä thoáng chaêm soùc söùc khoûe coøn goùp phaàn laøm giaûm möùc töû vong vaø taêng tuoåi thoï, coù cheá ñoä baaûo hieåm xaõ hoäi cho ngöôøi giaø khaù toát, boá meï khoâng phaûi nhôø caäy con caùi veà kinh teá khi giaø yeáu neân khoâng caàn sinh nhieàu con. Möùc soáng cao cuøng vôùi loái soáng ñoâ thò ñaõ loâi cuoán ngöôøi daân vaøo caùc hoaït ñoäng vaên hoùa, xaõ hoäi, theå thao giaûi trí vaø du lòch cuõng goùp phaàn laøm giaûm möùc sinh vaø gia taêng quaù trình chuyeån cö.

Trong khi ñoù taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, nhieàu nöôùc coøn ñang trong voøng laån quaån: muoán phaùt trieån kinh teá phaûi haïn cheá söï gia taêng daân soá quaù nhanh. Song muoán giaûm möùc sinh ñeû, caàn phaûi ñaàu tö lôùn veà vaät chaát kyõ thuaät, phaûi phaùt trieån kinh teá. Moät soá nöôùc ñaõ giaûi quyeát thaønh coâng baøi toaùn naøy nhôø chính saùch phaùt trieån kinh teá khoân ngoan vaø chính saùch daân soá kieân trì vaø nghieâm khaéc. Tuy nhieân, coøn nhieàu nöôùc, nhaát laø caùc nöôùc chaäm phaùt trieån, vaãn coøn laø moät vaán ñeà nan giaûi.

Nhö vaäy, cuøng vôùi chính saùch daân soá, söï phaùt trieån kinh teá laø nhaân toá coù yù nghóa then choát laøm giaûm möùc sinh, möùc töû vong, qua ñoù laøm giaûm toác ñoä gia taêng soá löôïng, ñoàng thôøi naâng cao chaát löôïng con ngöôøi caû veà theå chaát vaø trí tueä.

Toùm laïi, moái quan heä giöõa daân soá vaø kinh teá laø moái quan heä taùi saûn xuaát vaät chaát vaø taùi saûn xuaát daân cö cuûa moät xaõ hoäi. Chuùng coù quan heä khaéng khít, taùc ñoäng qua laïi nhieàu chieàu, trong ñoù taùi saûn xuaát con ngöôøi laø tieàn ñeà vaø ñieàu kieän ñeå taùi saûn xuaát vaät chaát. Ngöôïc laïi, taùi saûn xuaát vaät chaát coù yù nghóa quyeát ñònh tröïc tieáp ñeán söï soáng, laø cô sôû cuûa taùi saûn xuaát con ngöôøi caû soá löôïng vaø chaát löôïng.

III. DAÂN SOÁ VAØ CAÙC VAÁN ÑEÀ XAÕ HOÄI

III.1. Daân soá vaø löông thöïc, thöïc phaåm

III.2. Daân soá vaø nhaø ôû

III.3. Daân soá vaø lao ñoäng, vieäc laøm, phaùt trieån nguoàn nhaân löïc

III.4. Daân soá vaø giaùo duïc

III.4.1. Giaùo duïc vaø vai troø cuûa giaùo duïc trong phaùt trieån

Giaùo duïc laø taát caû caùc daïng hoïc taäp cuûa con ngöôøi, laø moät quaù trình ñöôïc toå chöùc moät caùch coù muïc ñích, coù keá hoaïch nhaèm truyeàn ñaït vaø lónh hoäi nhöõng kinh nghieäm xaõ hoäi cuûa loaøi ngöôøi.

Moät neàn giaùo duïc hieän ñaïi, tieán boä thöôøng coù nhöõng ñaëc tröng sau:

Tính ñaïi chuùng: neàn giaùo duïc cho moïi ngöôøi, vì moïi ngöôøi.

Tính nhaân vaên, daân toäc vaø nhaân loaïi.

Söï bình ñaúng veà cô hoäi hoïc taäp vaø giaù trò hoïc vaán giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi.

Trong söï phaùt trieån kinh teá cuûa moãi quoác gia, ngoaøi söùc lao ñoäng cô baûn cuûa con ngöôøi, vieäc naâng cao chaát löôïng, tieàm naêng con ngöôøi cuõng ñoùng goùp moät phaàn ñaùng keå vaøo vieäc naâng cao naêng suaát lao ñoäng vaø chaát löôïng saûn phaåm.

Giaùo duïc coøn coù vai troø thuùc ñaåy söï phaùt trieån caùc maët khaùc cuûa xaõ hoäi. Xaõ hoäi coù trình ñoä daân trí cao seõ laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho quaù trình daân chuû hoùa. Coù trình ñoä hoïc vaán cao, moãi coâng daân seõ deã daøng hôn trong vieäc löïa choïn ngheà nghieäp, thöïc haønh ngheà vaø chuyeån ngheà khi caàn thieát, do ñoù, giaùo duïc goùp phaàn vaøo quaù trình thay ñoåi cô caáu xaõ hoäi, laøm cho caùc nhoùm xaõ hoäi xích laïi gaàn nhau.

III.4.2. Caùc chæ tieâu ñaùnh giaù giaùo duïc

Veà soá löôïng:

Toång soá hoïc sinh: chia theo trình ñoä caáp hoïc.

Tyû leä hoïc sinh theo töøng caáp hoïc.

Soá hoïc sinh, sinh vieân treân 10.000 daân.

Soá naêm ñi hoïc trung bình.

Nhöõng ñieàu kieän ñaûm baûo chaát löôïng:

Tyû leä ngaân saùch daønh cho giaùo duïc.

Soá löôïng hoïc sinh trung bình treân moät giaùo vieân theo töøng caáp hoïc.

Trình ñoä giaùo vieân.

Chi phí bình quaân cho moät hoïc sinh, sinh vieân.

Tình hình trang thieát bò tröôøng hoïc vaø phöông tieän daïy hoïc.

ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån coøn chuù yù caùc chæ tieâu: tyû leä ngöôøi muø chöõ, tyû leä hoïc sinh tôùi tröôøng ôû töøng caáp hoïc. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån thì chuù yù tyû leä ngöôøi bieát chöõ.

III.4.3. Daân soá aûnh höôûng ñeán giaùo duïc

Daân soá taùc ñoäng tröïc tieáp vaø giaùn tieáp tôùi giaùo duïc qua söï bieán ñoåi veà quy moâ vaø cô caáu daân soá. Tuy nhieân, giöõa daân soá vaø giaùo duïc laø söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau trong söï lieân heä vaø taùc ñoäng qua laïi cuûa nhieàu yeáu toá khaùc nhö kinh teá, truyeàn thoáng vaên hoùa, toân giaùo, khoa hoïc, ñòa lyù...

Quy moâ daân soá taùc ñoäng ñeán quy moâ giaùo duïc.

Quy moâ, toác ñoä taêng daân soá haøng naêm vaø cô caáu daân soá seõ phaûn aùnh nhu caàu ñi hoïc cuûa ngöôøi daân. Moät nöôùc coù quy moâ daân soá lôùn seõ coù quy moâ giaùo duïc lôùn, toác ñoä gia taêng daân soá haøng naêm cao hay thaáp goùp phaàn laøm gia taêng soá hoïc sinh ñeán tröôøng ôû moãi caáp hoïc, môû roäng hay thu heïp quy moâ giaùo duïc.

Cô caáu tuoåi vaø giôùi tính aûnh höôûng ñeán cô caáu cuûa heä thoáng giaùo duïc.

Caùc nöôùc coù cô caáu daân soá treû seõ coù quy moâ giaùo duïc lôùn hôn caùc nöôùc coù daân soá giaø. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, daân soá theá heä sau nhieàu hôn theá heä tröôùc neân caáu truùc caùc baäc hoïc cuõng coù daïng hình thaùp ñaùy roäng ñænh heïp nhö thaùp daân soá, trong ñoù, caáp I nhieàu hôn caáp II vaø caáp II nhieàu hôn caáp III.

Daân soá taêng nhanh chaúng nhöõng laøm taêng soá treû em ñeán tuoåi ñi hoïc, laøm taêng soá hoïc sinh phoå thoâng maø coøn laøm taêng nhu caàu hoïc ngheà vaø hoïc ñaïi hoïc.

Quy moâ daân soá lôùn, toác ñoä gia taêng nhanh, cô caáu daân soá treû daãn tôùi haäu quaû laø soá treû em trong tuoåi ñi hoïc taêng nhanh, soá löôïng lôùn, vöôït quaù khaû naêng cuûa ngaønh giaùo duïc. Maët khaùc, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá chaäm hôn toác ñoä taêng daân soá neân möùc thu nhaäp bình quaân thaáp, khaû naêng ñaàu tö cuûa Nhaø nöôùc vaø cuûa gia ñình hoïc sinh daønh cho giaùo duïc thaáp. Do vaäy, quy moâ giaùo duïc bò haïn cheát, chaát löôïng giaùo duïc bò giaûm suùt.

Thieáu phoøng hoïc, phaûi hoïc nhieàu ca, phoøng hoïc chaät choäi, khoâng ñaûm baûo veä sinh hoïc ñöôøng, lôùp hoïc quaù ñoâng.

Thieáu giaùo vieân, trình ñoä giaùo vieân haïn cheá, ñôùi soáng khoù khaên.

Cô sôû vaät chaát, trang thieát bò, saùch giaùo khoa thieáu thoán, ngheøo naøn, laïc haäu.

Tyû leä hoïc sinh boû hoïc cao, nhaát laø hoïc sinh gaùi.

Ngoaøi nhöõng yeáu toá treân, tuoåi keát hoân, möùc sinh, möùc töû vong vaø chuyeån cö cuõng coù aûnh höôûng ñeán giaùo duïc.

III.4.4. AÛnh höôûng cuûa giaùo duïc ñoái vôùi daân soá

AÛnh höôûng ñeán möùc sinh:

Möùc sinh phuï thuoäc vaøo trình ñoä hoïc vaán cuûa daân cö maø tröôùc heát laø trình ñoä hoïc vaán cuûa phuï nöõ trong tuoåi sinh saûn vaø tyû leä phuï nöõ coù trình ñoä hoïc vaán trong toång soá phuï nöõ.

Trình ñoä vaên hoùa laø ñieàu kieän quan troïng giuùp ngöôøi phuï nöõ töï nguyeän thöïc hieän keá hoaïch hoùa gia ñình. Coù trình vaên hoùa nhaát ñònh, ngöôøi phuï nöõ môùi tieáp nhaän nhanh vaø hieäu quaû caùc bieän phaùp traùnh thai.

Coù trình ñoä vaên hoùa, ngöôøi phuï nöõ coù ñieàu kieän ñeå caûi thieän ñòa vò xaõ hoäi cuûa mình trong gia ñình (trong quan heä kinh teá, quan heä sinh ñeû...) vaø trong xaõ hoäi (tieáp tuïc hoïc, kieám vieäc laøm coù thu nhaäp cao hôn...). Do ñoù, hoï thöôøng laäp gia ñình muoän, sinh con muoän vaø sinh ít con hôn.

Quaù trình sinh ñeû cuûa con ngöôøi khoâng chæ chòu söï chi phoái cuûa quy luaät töï nhieân (coù tính baûn naêng sinh toàn) maø coøn chòu söï chi phoái cuûa quy luaät xaõ hoäi (lao ñoäng saûn xuaát, ñaïo ñöùc...). Vì vaäy, tyû leä nhöõng ngöôøi coù trình ñoä vaên hoùa ñöôïc naâng cao ñeán möùc naøo ñoù môùi coù khaû naêng ñeå ñònh laïi giaù trò ñöùa con, taïo ra dö luaän tieán boä trong coäng ñoàng.

AÛnh höôûng ñeán möùc töû vong:

Giaùo duïc coù aûnh höôûng tích cöïc ñeán tyû suaát töû vong cuûa treû em. Trình ñoä giaùo duïc cuûa baø meï luoân laø nhaân toá quan troïng quyeát ñònh ñeán tình hình töû vong cuûa treû sô sinh. Ngöôøi meï coù trình ñoä vaên hoùa deã daøng tieáp nhaän nhöõng kieán thöùc môùi veà nuoâi con, traùnh ñöôïc nhöõng huû tuïc, thaønh kieán, sai laàm trong vieäc nuoâi con luùc khoûe cuõng nhö luùc oám ñau; bieát taän duïng caùc phöông tieän, caùc cô sôû y teá phuïc vuï söùc khoûe cho meï vaø con.

AÛnh höôûng ñeán di cö:

Giaùo duïc thuùc ñaåy söï di cö töø noâng thoân veà thaønh thò. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, thaønh thò thöôøng coù öu theá phaùt trieån veà nhieàu maët hôn laø ôû noâng thoân. Vì theá nhöõng ngöôøi coù trình ñoä hoïc vaán cao thöôøng coù xu höôùng di cö töø noâng thoân ra thaønh thò. Xu höôùng naøy taùc ñoäng maïnh ñeán nhöõng lôùp ngöôøi treû hôn lôùp ngöôøi giaø vì thöôøng lôùp treû coù trình ñoä hoïc vaán cao hôn, naêng ñoäng hôn, ôû thaønh phoá hoï deã kieám vieäc laøm coù thu nhaäp cao hôn.

III.5. Daân soá vaø y teá

III.5.1. Söùc khoûe - y teá vaø caùc chæ tieâu ñaùnh giaù chính

Söùc khoeû laø moät traïng thaùi cuûa moät con ngöôøi thoaûi maùi veà vaät chaát, tinh thaàn vaø xaõ hoäi. Ñònh nghóa naøy cuûa Toå chöùc y teá theá giôùi (WHO) khoâng boù heïp trong nghóa laø khoâng coù beänh taät, khoâng yeáu ñuoái maø laø ôû traïng thaùi coù theå chaát toát, trí tueä phaùt trieån vaø xaõ hoäi laønh maïnh.

Y hoïc laø ngaønh khoa hoïc coù nhieäm vuï nghieân cöùu caùc phöông phaùp döï phoøng, chöõa trò beänh taät.

Y teá laø heä thoáng toå chöùc caùc bieän phaùp cuï theå ñeå döï phoøng, chöõa beänh vaø chaêm soùc söùc khoûe.

Heä thoáng y teá bao goàm: y teá Nhaø nöôùc, y teá daân laäp vaø y teá tö nhaân, caùc cô sôû y teá trung öông, ñòa phöông (tænh, thaønh phoá, quaän, huyeän) vaø cô sôû (phöoøng, xaõ); nhöõng ngöôøi söû duïng caùc phöông phaùp, phöông tieän y teá hieän ñaïi vaø nhöõng ngöôøi söû duõng caùc phöông phaùp, phöông tieän y teá daân gian coå truyeàn.

Vieäc chaêm soùc söùc khoûe nhaân nhaân do ngaønh y teá giöõ vai troø chuû ñaïo, ngoaøi ra coøn coù söï tham gia cuûa nhieàu ngaønh khaùc nhö theå duïc theå thao, löông thöïc, giaùo duïc...

Hieän nay, ñeå phaûn aùnh möùc ñoä ñaûm baûo y teá cho nhaân daân cuûa moät quoác gia, ngöôøi ta thöôøng duøng caùc chæ tieâu sau ñaây:

Soá caùn boä y teá ngaønh y treân 10.000 daân. Coù theå tính chi tieát soá baùc só, y só, y taù, hoä lyù treân 10.000 daân.

Soá caùn boä y teá ngaønh döôïc treân 10.000 daân. Coù theå tính chi tieát soá döôïc só cao caáp, trung caáp, döôïc taùc treân 10.000 daân.

Soá giöôøng beänh treân 10.000 daân.

Tyû suaát töû vong treû em döôùi 1 tuoåi.

Tyû suaát töû vong.

Tyû leä ngöôøi oám ñau.

III.5.2. Taùc ñoäng cuûa daân soá ñeán heä thoáng y teá

Quy moâ vaø toác ñoä gia taêng daân soá aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån heä thoáng y teá vaø caùc ñieàu kieän chaêm soùc söùc khoûe.

Daân soá taêng nhanh laøm cho quy moâ gia ñình môû roäng, nhaø ôû chaät choäi, moâi tröôøng oâ nhieãm, aên uoáng thieáu chaát laøm taêng tyû leä maéc beänh vaø töû vong.

Daân soá taêng nhanh nhöng möùc ñoä ñaàu tö cho y teá thaáp (caû % so vôùi thu nhaäp quoác daân, bình quaân thu nhaäp / ngöôøi / naêm) döôùi 1% ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån laøm cho heä thoáng y teá khoâng phaùt trieån töông öùng vôùi soá caàu, gaây quaù taûi, xuoáng caáp chaát löôïng chöõa trò, chaêm soùc söùc khoûe cuûa heä thoáng y teá.

AÛnh höôûng cuûa cô caáu daân soá ñeán heä thoáng y teá.

Cô caáu daân soá laø cô sôû ñeå xaùc ñònh cô caáu cuûa heä thoáng y teá. Moãi nhoùm tuoåi khaùc nhau coù tyû leä maéc beänh khaùc nhau vaø thöôøng maéc caùc loaïi beänh ñaëc tröng khaùc nhau.

Treû em do söùc ñeà khaùng yeáu neân deã maéc beänh hôn caùc nhoùm khaùc vaø thöôøng maéc beänh ñöôøng hoâ haáp, tieâu hoùa.

Ngöôøi tröôûng thaønh ít maéc beänh, caùc beänh thöôøng gaëp laø beänh ngheà nghieäp, nhaát laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng trong moâi tröôøng ñoäc haïi vaø nguy hieåm.

Ngöôøi giaø coù tyû leä maéc beänh cao vaø thöôøng laø beänh veà tim maïch.

Phuï nöõ deã maéc beänh hôn nam giôùi vaø caùc beänh ñaëc tröng laø beänh phuï khoa.

Nhö vaäy, vieäc döï baùo soá löôïng vaø chuûng loaïi nhu caàu cuûa töøng nhoùm tuoài vaø giôùi tính cuûa daân soá moät quoác gia laø cô sôû ñeå hình thaønh vaø phaùt trieån quy moâ, cô caáu cuûa heä thoáng y teá nöôùc ñoù.

Töø söï phuï thuoäc giöõa beänh taät vaø ñoä tuoåi, giôùi tính ñaõ hình thaønh ñoäi nguõ caùc baùc só nhi khoa, laõo khoa vaø caùc coô sôû chöõa beänh rieâng. Ñeå coâng taùc chöõa beänh vaø chaêm soùc söùc khoûe coù hieäu quaû, tyû leä caùc boä phaän y teá phaûi töông xöùng vôùi tyû leä cuûa töøng nhoùm tuoài trong daân soá.

AÛnh höôûng cuûa söï phaân boá daân cö ñeán heä thoáng y teá.

ÔÛ caùc khu vöïc ñòa lyù khaùc nhau nhö ñoàng baèng, mieàn nuùi, thaønh thò, noâng thoân... do coù söï khaùc nhau veà ñieàu kieän töï nhieân, daân soá, kinh teá - xaõ hoäi neân seõ coù cô caáu beänh taät khaùc nhau. Do ñoù, soá löôïng caùn boä vaø baùc só chuyeân khoa cuõng nhö caùc phöông tieän y teá caàn phaûi phuø hôïp vôùi nhu caàu vaø cô caáu beänh taät. Ví duï, ôû Vieät Nam, vuøng ñoàng baèng ven bieån mieàn Baéc thì caùc beänh veà tieâu hoùa vaø hoâ haáp laø raát phoå bieán; ôû vuøng nuùi cao thì beänh soát reùt, beänh böôùu coå laø caùc beänh caàn ñöôïc quan taâm phoøng, choáng. Caùc beänh xaõ hoäi nguy hieåm vaø deã laây lan nhö giang mai, hoa lieãu, AIDS... thöôøng taäp trung ôû caùc thaønh phoá lôùn coù maät ñoä daân soá cao.

Maät ñoä daân cö cuõng coù aûnh höôûng ñeán hieäu quaû phuïc vuï cuûa heä thoáng y teá. ÔÛ nhöõng nôi coù maät ñoä daân cö quaù thaáp, moät caùn boä hay cô sôû y teá chæ phuï vuï ñöôïc moät soá ít daân cö neân hieäu quaû khoâng cao. Neáu maät ñoä daân cö quaù cao, khoâng ñuû caùn boä vaø phöông tieän y teá caàn thieát thì dieãn ra tình traïng ngöôïc laïi, nhieàu beänh nhaân khoâng ñöôïc chaêm soùc ñaày ñuû daãn ñeán töû vong taêng leân.

Maät ñoä daân cö quaù thaáp hoaëc quaù cao ñeàu gaây trôû ngaïi cho coâng taùc döï phoøng cuûa y teá. ÔÛ nôi maät ñoä daân cö quaù thaáp, thöôøng laø nôi coù trình ñoä vaên hoùa, y teá thaáp neân raát khoù khaên trong vieäc vaän ñoäng daân chuùng aên ôû hôïp veä sinh, chöõa beänh theo khoa hoïc. Coøn ôû nôi maät ñoä daân cö quaù cao, thöôøng laø caùc thaønh phoá lôùn, coù möùc ñoä oâ nhieãm moâi tröôøng cao ñoøi hoûi nhöõng chi phí lôùn môùi coù theå haïn cheá ñöôïc taùc ñoäng xaáu cuûa moâi tröôøng ñeán söùc khoûe con ngöôøi.

III.5.3. Taùc ñoäng cuûa y teá ñoái vôùi daân soá

Y teá taùc ñoäng ñeán möùc sinh.

Trong ñieàu kieän xaõ hoäi vaên minh, y teá coù vai troø quan troïng trong quaù trình sinh saûn cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät laø trong vieäc haïn cheá möùc sinh. Ngaønh y teá ñoùng goùp tröïc tieáp vaø quyeát ñònh cuoái cuøng trong vieäc taïo ra caùc phöông tieän, phöông phaùp vaø toå chöùc thöïc hieän caùc dòch vuï haïn cheá möùc sinh.

Coâng taùc chaêm soùc söùc khoûe vaø baûo veä baø meï vaø treû em ñöôïc taêng cöôøng laøm giaûm möùc cheát ôû treû sô sinh cuõng ñaõ giaùn tieáp goùp phaàn laøm giaûm möùc sinh. Khi ñieàu kieän y teá, chaêm soùc söùc khoûe toát hôn, khaû naêng töû vong cuûa treû thaáp thì caùc baø meï yeân taâm, khoâng caàn sinh nhieàu ñeå döï phoøng con bò cheát.

Vieäc taêng cöôøng caùc ñieàu kieän chaêm soùc tuoåi giaø, trong ñoù coù söï ñoùng goùp cuûa y teá cuõng goùp phaàn laøm giaûm möùc sinh.

Y teá cuõng taùc ñoäng laøm taêng möùc sinh trong tröôøng hôïp chöõa cho nhöõng ngöôøi voâ sinh coù con.

Y teá taùc ñoäng ñeán möùc töû vong.

Y teá taùc ñoäng laøm giaûm möùc töû vong coù lieân quan ñeán moïi thaønh phaàn daân soá. Nhôø tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät noùi chung vaø y teá noùi rieâng, möùc töû vong ñaõ giaûm nhieàu, ñaëc bieät ñoái vôùi löùa tuoåi treû em döôùi 5 tuoåi.

Ngaøy nay, treû em döôùi 12 thaùng ñaõ ñöôïc tieâm vaccin phoøng caùc beänh sôûi, lao, baïch haàu, ho gaø, uoán vaùn. Ñoái vôùi ngöôøi lôùn, y teá ñaõ chöõa ñöôïc nhieàu loaïi beänh gaây töû vong ôû möùc cao trong quaù khöù nhö lao, soát reùt, uoán vaùn, tim maïch, vieâm naõo sieâu vi truøng, beänh daïi... töø ñoù haï thaáp ñöôïc möùc töû vong vaø taêng tuoåi thoï bình quaân.

IV. DAÂN SOÁ VAØ MOÂI TRÖÔØNG - TAØI NGUYEÂN

IV.1. Moâi tröôøng - taøi nguyeân

Moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi laø toång hôïp caùc ñieàu kieän vaät lyù, hoùa hoïc, sinh hoïc bao quanh vaø coù aûnh höôûng tôùi söï taùc ñoäng, phaùt trieån cuûa töøng caù nhaân vaø cuûa nhöõng coäng ñoàng con ngöôøi.

Xeùt trong moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân, moâi tröôøng laø taäp hôïp taát caû caùc ñieàu kieän, trong ñoù coù con ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån bao goàm:

Moâi tröôøng töï nhieân (moâi tröôøng vaät lyù): bao goàm caùc yeáu toá coù saün trong töï nhieân nhö ñaát, nöôùc, khoâng khí, ñoäng thöïc vaät. Chuùng taùc ñoäng qua laïi laâu daøi vaø hình thaønh söï caân baèng (caân baèng sinh thaùi).

Moâi tröôøng kyõ thuaät: bao goàm caùc yeáu toá do con ngöôøi taïo neân, chòu söï chi phoái cuûa con ngöôøi nhö cô sôû haï taàng, caùc thaønh phoá, coâng trình kieán truùc... Moâi tröôøng naøy ngaøy caøng môû roäng.

Moâi tröôøng xaõ hoäi: laø toång theå caùc moái quan heä giöõa caùc caù theå con ngöôøi. Coäng ñoàng con ngöôøi hoïp laïi thaønh quoác gia, xaõ hoäi, töø ñoù taïo neân caùc hình thaùi toå chöùc, theå cheá kinh teá - xaõ hoäi. Tính chaát, ñaëc ñieåm cuûa quan heä saûn xuaát quyeát ñònh tính chaát, ñaëc ñieåm cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi.

Ba loaïi moâi tröôøng naøy song song toàn taïi, phaùt trieån, töông taùc laãn nhau hình thaønh moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi.

Taøi nguyeân, theo nghóa roäng bao goàm taát caû caùc nguoàn nguyeân lieäu, nhieân lieäu, naêng löôïng thoâng tin coù treân traùi ñaát vaø trong vuõ truï, con ngöôøi coù theå söû duïng chuùng ñeå phuïc vuï cuoäc soáng vaø söï phaùt trieån cuûa mình.

Taøi nguyeân bao goàm taøi nguyeân thieân nhieân vaø taøi nguyeân con ngöôøi. Trong taøi nguyeân thieân nhieân chia thaønh taøi nguyeân höõu haïn (nhö khoaùng saûn, ñaát ñai, sinh vaät) vaø taøi nguyeân voâ haïn (naêng löôïng maët trôøi, gioù, ñòa nhieät). Taøi nguyeân höõu haïn chia thaønh hai loaïi döïa vaøo tính chaát taùi taïo laø taøi nguyeân khoâng taùi taïo ñöôïc (nhö khoaùng saûn) vaø taøi nguyeân coù khaû naêng taùi taïo ñöôïc (nhö ñoäng, thöïc vaät).

IV.2. Vò trí cuûa con ngöôøi trong moâi tröôøng

IV.3. Taùc ñoäng cuûa gia taêng daân soá ñeán moâi tröôøng, taøi nguyeân

Daân soá laø moät trong nhieàu yeáu toá coù taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng nhöng laïi laø yeáu toá coù taàm quan troïng ñaëc bieät. Söï gia taêng daân soá coù aûnh höôûng tieâu cöïc ñeán phaùt trieån kinh teá vaø baûo veä moâi tröôøng.

Taêng daân soá daãn ñeán taêng soá ngöôøi tieâu thuï, ñoøi hoûi phaûi khai thaùc taøi nguyeân nhieàu hôn, saûn xuaát nhieàu hôn, vaø do vaäy cuõng laøm moâi tröôøng oâ nhieãm traàm troïng hôn. Ngöôïc laïi, vieäc huûy hoaïi moâi tröôøng coù taùc ñoäng xaáu ñeán saûn xuaát, ñaùp öùng keùm hieäu quaû hôn ñeán chaát löôïng cuûa cuoäc soáng con ngöôøi.

Vôùi nhu caàu caûi thieän vaø naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng, baèng tieán boä cuûa khoa hoïc coâng ngheä, con ngöôøi khai thaùc ngaøy caøng nhieàu caû soá löôïng vaø chuûng loaïi caùc nguoàn taøi nguyeân, môû roäng quy moâ, taêng nhanh cöôøng ñoä taùc ñoäng vaøo moâi tröôøng töï nhieân. Haäu quaû laø:

Nguoàn taøi nguyeân khoâng taùi taïo ñöôïc coù nguy co caïn kieät. ÔÛ moät soá nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån ñaõ xuaát hieän nguy cô naøy veà caùc loaïi taøi nguyeân daàu moû, thanh ñaù, quaëng kim loaïi...

Nguoàn taøi nguyeân coù theå taùi taïo ñöôïc, do bi khai thaùc quaù möùc, ñaõ maát khaû naêng töï phuïc hoài nhö: ñaát canh taùc bò thoaùi hoùa, hoang maïc hoùa, moät soá lôùn sinh vaät bieån, chim thuù bò tuyeät chuûng hoaëc coù nguy cô tuyeät chuûng, röøng nhieät ñôùi bò taøn phaù nhanh gaáp 10 laàn toác ñoä troàng môùi vaø töï phuïc hoài.

Nguoàn taøi nguyeân voâ taän bò söû duïng laõng phí vaø bò oâ nhieãm naëng do chaát thaûi (coâng nghieäp, sinh hoaït) ñaõ trôû neân khan hieám hoaëc khoâng söû duïng ñöôïc (tình traïng thieáu nöôùc saïch ôû noâng thoân, khan hieám nöôùc ôû chaâu Phi, khoâng khí bò oâ nhieãm buïi vaø khí ñoäc ôû caùc thaønh phoá trieäu daân).

Taát caû moïi thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng töï nhieân ñeàu bò taùc ñoäng, bieán ñoåi theo chieàu höôùng tieâu cöïc do söï phaùt trieån oà aït cuûa caùc khu coâng nghieäp taäp trung vaø ñoâ thò lôùn, tình traïng söû duïng ngaøy caøng nhieàu hoùa chaát vaø phaân hoùa hoïc trong noâng nghieäp, tình traïng phaù röøng nhieät ñôùi laáy goã, cuûi, laøm baõi chaên thaû vaø nöông raãy, tình traïng khai thaùc quy moâ lôùn khoaùng saûn treân maët ñaát vaø döôùi loøng ñaïi döông gaây bieán ñoåi caûnh quan.

Nguoàn nöôùc maët vaø nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm do nöôùc thaûi coâng nghieäp, sinh hoaït, söû duïng hoùa chaát trong noâng nghieäp, khai thaùc daàu khí ôû ñaïi döông.

Khoâng khí bò oâ nhieãm bôûi tieáng oàn, buïi, khí ñoäc haïi töø khí thaûi coâng nghieäp, phöông tieän giao thoâng, ñoát röøng laøm nöông raãy, laøm taêng nhieät ñoä traùi ñaát, laøm moûng vaø thuûng taàng ozone (do hieäu öùng nhaø kính vaø caùc khí CFC - clorofluo carbon) gaây neân nhöõng bieán ñoåi baát thöôøng cuûa khí haäu.

Ñaát ñai bò oâ nhieãm bôûi raùc thaûi coâng nghieäp, sinh hoaït, hoùa chaát trong coâng nghieäp, bò xaâm thöïc, xoùi moøn maát ñoä phì töï nhieân vaø thoaùi hoùa, hoang maïc hoùa do maát röøng vaø canh taùc quaù möùc.

Sinh vaät, caû ñoäng vaø thöïc vaät bò oâ nhieãm do vieäc söû duïng roäng raõi caùc loaïi thuoác tröø saâu, thuoác kích thích. Caùc chaát naøy tích luõy trong cô theå ñoäng thöïc vaät gaây aûnh höôûng xaáu cho quaù trình phaùt trieån cuûa chuùng vaø coù haïi cho söùc khoûe con ngöôøi khi duøng chuùng laøm thöïc phaåm.

Ñoái vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi, gia taêng daân soá quaù nhanh tröïc tieáp laøm suy giaûm chaát löôïng cuoäc soáng, thieáu vieäc laøm cho ngöôøi lao ñoäng ñang taêng nhanh (nhaát laø ôû caùc ñoâ thò lôùn) laø nguyeân nhaân cô baûn cuûa tình traïng toäi phaïm, teä naïn xaõ hoäi gia taêng, maát an ninh vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi xuoáng caáp, moâi tröôøng xaõ hoäi xaáu ñi.

IV.4. Bieän phaùp giaûi quyeát moái quan heä daân soá - moâi tröôøng vaø phaùt trieån

Caùc vaán ñeà gaén lieàn vôùi caùc xu höôùng phaùt trieån, suy thoaùi moâi tröôøng, taêng tröôûng vaø phaân boá daân soá ñaõ trôû thaønh moái quan taâm lôùn cuûa nhieàu quoác gia treân theá giôùi. Vieäc giaûi quyeát khaån tröông vaø ñoàng boä caùc vaán ñeà naøy ñaõ trôû neân caáp baùch. Caùc heä sinh thaùi vaø moâi tröôøng chæ coù theå ñaùp öùng ñeán moät möùc naøo ñoù nhu caàu khai thaùc vaø söû duïng cuûa con ngöôøi. Khi caùc ngöôõng naøy ñaõ ñaït tôùi, caùc giaùn ñoaïn trong caùc ñoäng thaùi cuûa moâi tröôøng sinh thaùi seõ xaûy ra vaø gaây neân caùc haäu quaû baát lôïi cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Hôn theá nöõa, gia taêng daân soá nhanh thöôøng laøm giaûm naêng löïc cuûa xaõ hoäi trong vieäc tìm kieám vaø thay doåi caùc coâng ngheä cuõng nhö thieát cheá nhaèm ñaït tôùi moät moâi tröôøng soáng toát hôn.

Caùc taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán moâi tröôøng coù theå giaûm thieåu baèng caùch keát hôïp caùc chieán löôïc giaûm möùc gia taêng daân soá, phaân boá hôïp lyù daân dö, loaïi tröø hoaëc ít nhaát laø giaûm thieåu caùc xu höôùng tieâu duøng coù haïi cho moâi tröôøng, aùp duïng caùc coâng ngheä môùi vaø caùc cô cheá quaûn lyù môùi. Caùc chính saùch phaùt trieån laønh maïnh caàn tích hôïp caùc chieán löôïc ñaõ ñöôïc choïn ñeå ñaït ñöôïc ñoàng boä caùc muïc tieâu.

Hoäi nghò Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån cuûa Lieân hôïp quoác (United Nations Conference on Environment and Development) hoïp taïi Rio de Janeiro thaùng 6/1992 ñaõ ñöa ra chöông trình haønh ñoäng phaùt trieån moâi tröôøng beàn vöõng, goàm nhöõng noäi dung:

Phaân boå vieän trôï quoác teá cho caùc chöông trình coù söï thu hoài voán cao ñeå giaûm ngheøo khoå vaø laøm laønh maïnh moâi tröôøng; ñaùp öùng ñieàu kieän veä sinh vaø nöôùc saïch, giaûm bôùt oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø vaø ñaùp öùng caùc nhu caàu cô baûn.

Ñaàu tö vaøo nghieân cöùu vaø trieån khai ñeå laøm giaûm xoùi moøn ñaát vaø thoaùi hoùa ñaát, aùp duïng phöông phaùp canh taùc treân cô sôû beàn vöõng.

Phaân boå theâm nguoàn voán cho coâng taùc daân soá - keá hoaïch hoùa gia ñình, giaùo duïc tieåu hoïc vaø trung hoïc, nhaát laø ñoái vôùi nöõ.

Giuùp caùc Chính phuû coù yù muoán traùnh caùc leäch laïc vaø söï maát caân ñoái kinh teá vó moâ gaây taùc haïi ñeán moâi tröôøng.

Cung caáp taøi chính ñeå baûo veä moâi tröôøng thieân nhieân vaø tính ña daïng sinh hoïc.

Ñaàu tö vaøo nghieân cöùu vaø trieån khai caùc daïng naêng löôïng thay theá phi carbon ñeå choáng laïi söï thay ñoåi khí haäu.

Choáng laïi caùc söùc eùp, baûo hoä vaø ñaûm baûo caùc thò tröôøng quoác teá veà haøng hoùa vaø dòch vuï, keå caû taøi chính vaø coâng ngheä ñöôïc "môû cöûa".

Chöông 9

DÖÏ BAÙO VAØ CHÍNH SAÙCH DAÂN SOÁ

Chöông 10

DAÂN SOÁ VIEÄT NAM

I. TÌNH HÌNH GIA TAÊNG

Vieäc thoáng keâ daân soá ôû nöôùc ta trong caùc trieàu ñaïi phong kieán thöôøng khoâng chính xaùc. Nhìn chung, caùc trieàu ñaïi phong kieán naém daân soá qua heä thoáng quaûn lyù haønh chính töø tænh xuoáng huyeän, phuû, toång, xaõ, thoân theo soá ñinh (ñaøn oâng töø 18 tuoåi trôû leân) ñeå baét lính, phu taïp dòch hoaëc thu thueá. Sau ngaøy thoáng nhaát ñaát nöôùc (1975), daân soá Vieät Nam môùi coù ñöôïc nhöõng soá lieäu khaù chính xaùc thoâng qua caùc cuoäc toång ñieàu tra daân soá naêm 1979, 1989, 1999.

Thôøi gian Daân soá Thôøi gian Daân soá 2000 naêm TCN 1.000.000 1981 54.927.000 Gia Long (1802-1819) 4.290.000 1982 56.170.000 Minh Maïng (1820-1840) 5.023.000 1983 57.373.000 Thieäu Trò (1841-1847) 6.894.000 1984 58.653.000 Töï Ñöùc (1848-1883) 7.171.000 1985 59.872.000 1901 10.000.000 1986 61.109.000 1926 16.308.000 1987 62.452.000 1930 17.582.000 1988 63.727.000 1936 18.000.000 1989 64.774.000 1945 25.000.000 1990 66.233.000 1956 23.500.000 1991 67.774.000 1960 30.172.000 1992 69.405.000 1965 34.929.000 1993 71.026.000 1970 41.063.000 1994 72.509.000 1976 49.160.000 1995 73.959.000 1979 52.462.000 1996 75.355.200 1980 53.720.000 1999 76.324.753 (Nguoàn: Daân soá hoïc ñaïi cöông, Nguyeãn Kim Hoàng, nxb Giaùo duïc, 1998)

Daân soá nöôùc ta taêng raát nhanh, töø 1926 ñeán 1965 taêng gaáp hai laàn trong thôøi gian 30 naêm vôùi soá daân taêng theâm khoaûng 16 trieäu ngöôøi. Töø naêm 1960 tôùi 1985, chæ trong 25 naêm daân soá laïi taêng gaáp ñoâi vôùi soá daân taêng theâm khoaûng 30 trieäu ngöôøi. Thôøi gian daân soá taêng gaáp ñoâi ngaøy caøng ruùt ngaén vaø soá löôïng tuyeät ñoái cuõng taêng leân ñaùng keå. Theo keát quaû toång ñieàu tra, daân soá Vieät Nam vaøo 0 giôø ngaøy 01-04-1999 laø 76.324.753 ngöôøi. Nhö vaäy, trong 73 naêm, töø naêm 1926 ñeán 1999, daân soá nöôùc ta ñaõ taêng theâm 60 trieäu ngöôøi.

Veà quy moâ, daân soá nöôùc ta ñöùng haøng thöù hai trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, ñöùng thöù 7 chaâu AÙ vaø thöù 12 treân theá giôùi trong toång soá 200 quoác gia vaø vuøng laõnh thoå.

II. CÔ CAÁU DAÂN SOÁ THEO GIÔÙI TÍNH VAØ TUOÅI

Vieät Nam coù cô caáu daân soá treû. Quan saùt thaùp tuoåi cho thaáy ñaùy thaùp raát roäng theå hieän soá löôïng treû em trong lôùp tuoåi 0-14 tuoåi laø raát lôùn (naêm 1979 chieám 42,55%, naêm 1989 chieám 39,18% so vôùi toång daân soá), trong khi ñoù, caøng leân caùc lôùp tuoåi cao, ñænh thaùp thu heïp daàn theå hieän soá ngöôøi giaø treân 60 tuoåi chieám tyû troïng thaáp trong toång daân soá (naêm 1979 laø 7,07% vaø naêm 1989 laø 7,17%).

Thaùp tuoåi daân soá cuûa nöôùc ta 1979 vaø naêm 1989 cho thaáy haäu quaû cuûa caùc cuoäc chieán tranh dieãn ra trong suoát 35 naêm, töø naêm 1945 ñeán naêm 1979. ÔÛ baûy nhoùm tuoåi ñaàu tieân, thaùp coù hình daùng bình thöôøng, nhöng bò thu heïp laïi nhieàu baét ñaàu töø tuoåi 35 trôû leân.

Vôùi daân soá treû nhö theá, nöôùc ta caàn phaûi coù theâm ngaân saùch ñeå ñaàu tö cho nhu caàu y teá, thuoác chöõa beänh, giaùo duïc vaø nuoâi daïy treû. Tuy nhieân, cuõng caàn nhaän thöùc raèng, tyû troïng nhöõng ngöôøi treû tuoåi trong daân soá cao laø do ta coù möùc sinh cao trong nhieàu naêm qua, nhöng khi möùc sinh ñaõ giaûm nhö maáy naêm gaàn ñaây, thì daân soá nöôùc ta daàn daàn trôû neân giaø hôn. Khi ñoù seõ xuaát hieän theâm nhöõng nhu caàu ñaëc tröng cuûa ngöôøi giaø caàn ñöôïc ñaùp öùng.

Moät ñaëc ñieåm ñaùng chuù yù cuûa daân soá treû laø coù moät soá khaù ñoâng treû em vaø ngöôøi giaø soáng döïa vaøo ngöôøi khaùc. Moái quan heä naøy ñöôïc goïi laø tyû leä phuï thuoäc tuoåi. Tuy tyû leä phuï thuoäc tuoåi ñaõ giaûm ñaùng keå töø 90% naêm 1979 xuoáng 78% naêm 1989, nhöng vaãn coøn cao.

Ñoàng thôøi, vôùi cô caáu daân soá treû nhö hieän nay, soá daân nöôùc ta vaãn coøn taêng trong nhöõng naêm tôùi vì lôùp treû ñoâng ñaûo hoâm nay seõ tröôûng thaønh vaø sinh con ñeû caùi trong töông lai.

Daân soá thaønh thò coù cô caáu tuoåi khoâng gioáng vôùi daân soá noâng thoân. Theo cuoäc toång ñieàu tra daân soá 1989, tyû troïng treû em döôùi 15 tuoåi cuûa khu vöïc thaønh thò laø 34% nhöng ôû noâng thoân leân tôùi 41%. ÔÛ thaønh thò, nhöõng ngöôøi thuoäc nhoùm 15-64 tuoåi chieám 62% toång soá daân thaønh thò; ôû noâng thoân laø 54%. Vì vaäy, tyû leä phuï thuoäc tuoåi cuûa khu vöïc thaønh thò laø 61 coøn noâng thoân laø 86.

Soá lieäu veà treû em sinh trong 12 thaùng tröôùc thôøi ñieåm toång ñieàu tra daân soá 1989 cho thaáy tyû soá giôùi tính luùc sinh ôû nöôùc ta laø 106, nghóa laø trong soá treû em sinh trong naêm, cöù 100 beù gaùi coù 106 beù trai. Ñaây cuõng laø tröôøng hôïp bình thöôøng so vôùi caùc nöôùc khaùc treân theá giôùi. Khi tuoåi caøng cao, möùc töû vong cuûa nam thöôøng cao hôn nöõ, neân tyû soá giôùi tính giaûm daàn theo tuoåi vaø ñeán moät ñoä tuoåi naøo ñoù seõ nhoû hôn 100.

Tyû soá giôùi tính cuûa daân soá nöôùc ta naêm 1979 laø 94 nam treân 100 nöõ, vaøo loaïi thaáp nhaát theá giôùi. Ñoù laø do haäu quaû cuûa caùc cuoäc chieán tranh ñaõ dieãn ra lieân tieáp trong nhöõng naêm töø 1940 ñeán naêm 1979. Soá lieäu toång ñieàu tra daân soá 1979 cho thaáy ôû nöôùc ta, phuï nöõ nhieàu hôn nam giôùi tôùi 1,6 trieäu ngöôøi. Ñeán naêm 1989, tæ soá giôùi tính vaãn khoâng taêng leân nhöng nöõ giôùi nhieàu hôn nam giôùi tôùi 1,9 trieäu ngöôøi. Naêm 1999, tyû soá giôùi tính taêng leân 96,7 vaø nöõ vaãn nhieàu hôn nam 1,3 trieäu ngöôøi.

Tyû leä giôùi tính cuûa khu vöïc thaønh thò vaø noâng thoân tính töø soá lieäu toång ñieàu tra daân soá 1979 vaø 1989 khoâng coù nhoùm ñieàu tra theo keá hoaïch rieâng ñaõ cho thaáy cuûa khu vöïc thaønh thò luoân cao hôn cuûa noâng thoân. Ñieàu naøy laø do coù nhieàu nam giôùi ñoäc thaân ôû noâng thoân ñaõ chuyeån vaøo laøm vieäc ôû khu vöïc thaønh thò ñeå tìm vieäc laøm vaø ñi hoïc. Moät ñieàu ghi nhaän ñöôïc laø tyû soá giôùi tính ôû caû hai khu vöïc thaønh thò vaø noâng thoân ñeàu taêng giöõa hai cuoäc toång ñieàu tra daân soá.

Tuy nhieân, cuõng caàn löu yù laø söï khaùc nhau veà tyû soá giôùi tính giöõa hai khu vöïc ñaõ thu laïi daàn. Vaøo naêm 1979, khu vöïc thaønh thò coù tyû soá giôùi tính laø 91 so vôùi cuûa khu vöïc noâng thoân laø 86. Ñeán naêm 1989, khoaûng cheânh leäch naøy chæ coøn 93 so vôùi 92. Moät trong nhöõng lí do daãn ñeán hieän töôïng naøy laø coù nhieàu nam quaân nhaân sau khi hoaøn thaønh nghóa vuï ñaõ xuaát nguõ veà queâ ôû vuøng noâng thoân sinh soáng.

Soá lieäu toång ñieàu tra daân soá naêm 1989 cho thaáy cao nguyeân Trung boä coù tyû soá giôùi tính cao nhaát nöôùc, tieáp ñeán laø mieàn nuùi Trung du Baéc boä. Lí do cô baûn laø ôû caùc vuøng naøy, soá ngöôøi chuyeån ñeán nhieàu hôn soá ngöôøi chuyeån ñi maø trong soá ngöôøi di chuyeån, nam giôùi nhieàu hôn nöõ giôùi. ÔÛ nöôùc ta, nhöõng tænh coù tyû soá giôùi tính cao nhö Ñaéc Laéc (100), Laâm Ñoàng (99), Vuõng Taøu-Coân Ñaûo (99), Ñoàng Nai (98), ñeàu laø tænh coù tyû leä nhaäp cö cao.

Tuy Quaûng Ninh trong voøng 5 naêm qua khoâng coù nhieàu ngöôøi chuyeån ñeán ñònh cö, nhöng laïi coù nhieàu moû than lôùn taäp trung coâng nhaân nam, neân coù tyû soá giôùi tính cao nhaát nöôùc. Coâng nhaân moû than phaàn ñoâng töø caùc tænh Haûi Höng, Thaùi Bình, Haø Nam Ninh, ñeán soáng vaø laøm vieäc taïi moû nhöng nhieàu ngöôøi vaãn ñeå vôï con soáng ôû queâ.

Ñoä tuoåi Naêm 1979 Naêm 1989 Naêm 1993 Nam Nöõ Nam Nöõ Nam Nöõ 0-4 3.946 3.766 4.646 4.364 4.956 4.538 5-9 3.929 3.762 4.404 4.17 4.875 4.600 10-14 3.632 3.407 3.876 3.651 4.439 4.119 15-19 2.954 3.061 3.337 3.444 3.748 3.848 20-24 2.281 2.601 2.880 3.120 2.920 3.480 25-29 1.742 1.776 2.696 2.971 2.300 3.118 30-34 1.177 1.315 2.264 2.469 2.442 2.723 35-39 967 1.104 1.551 1.774 1.700 1.949 40-44 919 1.085 1.039 1.196 1.152 1.315 45-49 995 1.114 882 1.083 997 1.197 50-54 825 902 865 1.077 867 1.089 55-59 681 873 922 1.045 833 1.091 60-64 541 663 714 861 827 961 65-69 419 560 537 701 616 794 70-74 284 434 326 481 388 534 75-79 183 313 211 354 453 726 80-84 64 136 95 195 (naêm 1993: 70+) 85+ 40 91 48 110 Toång 25.579 27.163 31.333 33.072 33.513 36.084

III. PHAÂN BOÁ DAÂN CÖ

Tính töø naêm 1979 ñeán nay, maät ñoä daân soá trung bình caû nöôùc bieán ñoåi nhanh choùng, töø 160 ngöôøi/km2 (1979) taêng leân 195 ngöôøi/km2 (1989), 225 ngöôøi/km2 (1995) vaø ñaït 230 ngöôøi/km2 (1999). Maät ñoä naøy cao hôn 5 laàn maät ñoä trung bình cuûa theá giôùi vaø cao hôn nhieàu nöôùc trong khu vöïc.

Daân soá nöôùc ta phaân boá khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc ñòa phöông vaø caùc vuøng. Theo soá lieäu toång ñieàu tra naêm 1999, saùu tænh thaønh ñoâng daân nhaát laø thaønh phoá Hoà Chí Minh (5.037.155 ngöôøi), Thanh Hoùa (3.467.609 ngöôøi), Ngheä An (2.858.265 ngöôøi), Haø Noäi (2.672.122 ngöôøi), Haø Taây (2.386.770 ngöôøi) vaø An Giang (2.049.039 ngöôøi).

Ñoàng baèng soâng Hoàng laø vuøng coù maät ñoä daân cö cao nhaát nöôùc. Daân soá cuûa vuøng tính ñeán 01.04.1993 laø 13.756.982 ngöôøi (chieám 19,77% daân soá caû nöôùc), maät ñoä daân cö 1.105 ngöôøi/km2. Vuøng coù thuû ñoâ Haø Noäi vaø caùc thaønh phoá lôùn laø Haûi Phoøng, Nam Ñònh. Ñaây laø vuøng coù ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi, ñöôïc khai thaùc töø laâu ñôøi neân daân cö ñoâng ñuùc.

Vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, daân soá tính ñeán 01.04.1993 laø 15.454.369 ngöôøi (chieám 22,2% toång daân soá), maät ñoä 391 ngöôøi/km2. Thaønh phoá Caàn Thô laø thaønh phoá lôùn nhaát vuøng. Ñaây laø vuøng coù ñieàu kieän töï nhieân raát thuaän lôïi vaø quy moâ daân soá lôùn nhaát nöôùc, nhöng maät ñoä daân cö chæ ñöùng haøng thöù hai sau ñoàng baèng soâng Hoàng.

Vuøng Ñoâng Nam Boä coù 8.648.630 ngöôøi naêm 1993 (chieám 12,43% toång daân soá), maät ñoä daân cö laø 370 ngöôøi/km2. Caùc thaønh phoá lôùn trong vuøng coù thaønh phoá Hoà Chí Minh - thaønh phoá ñoâng daân nhaát caû nöôùc, thaønh phoá Bieân Hoøa. Ñoâng Nam Boä ñöùng thöù ba caû nöôùc veà möùc ñoä ñoâng daân nhôø quaù trình ñoâ thò hoùa maïnh meõ vaø söï phaân boá laïi daân cö.

Vuøng Baéc Trung Boä coù 9.473.236 ngöôøi (1993), chieám 13,61% toång daân soá), maät ñoä daân cö 185 ngöôøi/km2. Hai thaønh phoá lôùn laø Vinh vaø Hueá. Ñieàu kieän töï nhieân ít thuaän lôïi, kinh teá chaäm phaùt trieån neân quaù trình ñoâ thò hoùa dieãn ra chaäm, ñaây cuõng laø vuøng xuaát cö.

Vuøng duyeân haûi mieàn Trung coù soá daân 7.341.997 ngöôøi (1993), chieám 10,55% toång soá daân, maät ñoä daân cö 160 ngöôøi/km2. Ñaø Naüng, Nha Trang vaø Quy Nhôn laø caùc thaønh phoá lôùn trong vuøng. Ñaây cuõng laø vuøng ñieàu kieän töï nhieân ít thuaän lôïi, kinh teá chaäm phaùt trieån, quaù trình ñoâ thò hoùa coøn chaäm, laø vuøng xuaát cö.

Vuøng nuùi vaø trung du Baéc Boä vôùi 12.041.257 ngöôøi (1993), chieám17,3% toång soá daân, maät ñoä daân cö 120 ngöôøi/km2. Vieät Trì, Thaùi Nguyeân, Haï Long laø caùc thaønh phoá lôùn cuûa vuøng. Ñaây laø vuøng nuùi, kinh teá mang naëng tính töï nhieân, giao thoâng khoù khaên, tyû leä phaùt trieån daân soá cao. Ñaây cuõng laø vuøng xuaát cö, ñaëc bieät laø tình hình di cö töï do cuûa ñoàng baøo daân toäc vaøo Taây Nguyeân.

Vuøng Taây Nguyeân vôùi soá daân 2.880.617 ngöôøi, maät ñoä daân cö thaáp nhaát nöôùc. Caùc thaønh phoá cuûa vuøng laø Ñaø Laït, thaønh phoá Buoân Ma Thuoät, thaønh phoá Pleiku. Ñaây laø vuøng ñaát roäng ngöôøi thöa, kinh teá keùm phaùt trieån nhöng laïi laø vuøng nhaäp cö lôùn nhaát nöôùc. Töø 1979 ñeán 1993, quy moâ daân soá taêng gaáp hai laàn, phaàn lôùn do nhaäp cö ngoaïi vuøng.

Söï phaân boá daân cö khoâng ñoàng ñeàu coøn theå hieän ôû moät soá khía caïnh sau:

Söï phaân boá daân cö khoâng ñoàng ñeàu theo ñoä cao: vôùi ¾ daân soá taäp trung sinh soáng ôû hai vuøng ñoàng baèng chaâu thoå lôùn, ñoàng baèng soâng Hoàng, ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø daûi ñoàng baèng heïp ven bieån mieàn Trung tính tôùi ñoä cao 200m; vaø ¼ daân soá coøn laïi cö truù treân 70% dieän tích coù ñoä cao treân 200m.

Söï phaân boá daân cö khoâng ñoàng ñeàu theo ñòa baøn cö truù. Söï phaân boá daân cö giöõa thaønh thò vaø noâng thoân cheânh leäch raát lôùn. Tyû leä daân thaønh thò cuûa caaû nöôùc naêm 1999 chæ chieám 23,5% toång daân soá, chuû yeáu taäp trung ôû ba thaønh phoá lôùn laø Haø Noäi, Haûi Phoøng vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, trong khi coù tôùi 76,5% daân soá coøn laïi laø daân cö noâng thoân.

Moät trong nhöõng chính saùch quan troïng maø Ñaûng vaø nhaø nöôùc ta thi haønh trong nhieàu naêm qua laø phaân boá laïi lao ñoäng vaø daân cö treân phaïm vi caû nöôùc. Muïc tieâu chuû yeáu cuûa chính saùch naøy laø:

Giaûm aùp löïc daân soá ôû vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng vaø Duyeân haûi mieàn Trung.

Haïn cheá möùc gia taêng daân soá cuûa caùc thaønh phoá, thò xaõ, ñaëc bieät laø caùc thaønh phoá lôùn.

Ñieàu hoøa daân soá trong noäi boä tænh, huyeän vaø cuûng coá laøng xaõ.

Gaén coâng taùc ñieàu lao ñoäng vaø daân cö vôùi cuûng coá an ninh, quoác phoøng.

IV. PHÖÔNG HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN DAÂN SOÁ VIEÄT NAM

Quy moâ vaø toác ñoä gia taêng daân soá hieän nay ñang laø söùc eùp ñoái vôùi söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi daãn ñeán nguy cô tuït haäu cuûa Vieät Nam so vôùi caùc nöôùc treân theá giôùi. Do vaäy Nhaø nöôùc Vieät Nam ñaõ coù nhieàu chuû tröông, bieän phaùp nhaèm ñieàu chænh söï phaùt trieån daân soá theo höôùng haïn cheá söï gia taêng daân soá. Caùc chuû tröông, bieän phaùp ñoù ñöôïc cuï theå nhö sau:

Quy ñònh tuoåi keát hoân toái thieåu: 22 tuoåi ñoái vôùi nöõ vaø 24 tuoåi ñoái vôùi nam ôû khu vöïc thaønh thò; 19 tuoåi ñoái vôùi nöõ vaø 21 tuoåi ñoái vôùi nam ôû khu vöïc noâng thoân.

Quy ñònh veà soá con: toái ña laø 2 con ñoái vôùi phaàn lôùn caùc nhoùm daân toäc, tröø moät vaøi daân toäc ít ngöôøi.

Quy ñònh veà khoaûng caùch sinh: con thöù hai phaûi caùch con thöù nhaát töø 3 ñeán 5 naêm.

Naâng cao vò trí cuûa phuï nöõ trong ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc.

Naâng cao daân trí, ñaëc bieät chuù yù ñeán vieäc naâng cao trình ñoä vaên hoùa cuûa caùc phuï nöõ ôû vuøng noâng thoân (vuøng cao, vuøng saâu).

Nhöõng bieän phaùp treân nhaèm giaûm möùc sinh trung bình töø 0,4 - 0,6%/naêm ñeå ñeán sau naêm 2000 toác ñoä gia taêng daân soá laø 1,7%, toång soá daân caû nöôùc ñaït ôû möùc oån ñònh 80 trieäu ngöôøi.

Cuõng gioáng nhö nhieàu nöôùc khaùc, daân soá nöôùc ta phaân boá khoâng ñeàu giöõa caùc vuøng trong nöôùc. ÔÛ moät soá nôi, daân cö soáng ñoâng ñuùc, nhöng moät soá nôi khaùc daân cö raát thöa thôùt. Coù nhieàu yeáu toá taùc ñoäng ñeán söï phaân boá cuûa daân soá, trong ñoù ñaùng chuù yù laø caùc yeáu toá ñòa lí nhö: khí haäu, ñaát ñai, nguoàn nöôùc vaø taøi nguyeân...

Nöôùc ta coù maät ñoä daân soá töông ñoái cao. Theo soá lieäu toång ñieàu tra daân soá naêm 1989, maät ñoä daân soá nöôùc ta laø 195 ngöôøi/km2, ñöùng thöù ba trong soá 10 nöôùc vuøng Ñoâng nam-AÙ, chæ sau Singapore vaø Philippines, vaø thöù 13 trong soá 42 nöôùc thuoäc khu vöïc chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông.

Daân soá nöôùc ta taäp trung chuû yeáu ôû hai vuøng ñoàng baèng cuûa hai con soâng lôùn laø soâng Hoàng ôû mieàn Baéc vaø soâng Cöûu Long ôû mieàn Nam. Maëc duø hai vuøng naøy chæ chieám 17% dieän tích ñaát nhöng laø ñòa baøn cö truù cuûa gaàn moät nöûa (44%) soá daân caû nöôùc. Ngöôïc laïi, Mieàn nuùi Trung du Baéc boä vaø Cao nguyeân Trung boä chieám tôùi gaàn moät nöûa (47%) dieän tích ñaát caû nöôùc nhöng vaøo naêm 1989, soá daân cuûa vuøng chæ chieám 1/5 (20%) soá daân caû nöôùc.

Trong baûy vuøng ñòa lyù kinh teá, ñoàng baèng Baéc boä laø vuøng coù maät ñoä cao nhaát, ñaït 1.784 ngöôøi/1km2 naêm 1989. Ñaây cuõng ñoàng thôøi laø vuøng coù maät ñoä daân soá tính theo dieän tích ñaát coù khaû naêng noâng nghieäp cao nhaát so vôùi caùc vuøng khaùc trong nöôùc: naêm 1979 laø 1.214 ngöôøi/km2, naêm 1989 laø 1.503 ngöôøi/km2. Veà maët lòch söû, Ñoàng baèng soâng Hoàng chính laø caùi noâi cuûa ngöôøi Vieät.

Vuøng coù maät ñoä daân soá cao thöù hai laø ñoàng baèng soâng Cöûu Long vôùi maät ñoä daân soá trung bình naêm 1989 laø 359 ngöôøi/1km2. Veà maët ñòa lí, vuøng naøy baèng phaúng vaø maøu môõ, coù khí haäu aám aùp raát thích hôïp cho vieäc troàng luùa. Hôn nöõa, ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù tieàm naêng ñaát noâng nghieäp lôùn. Naêm 1989, maät ñoä tính theo ñaát coù khaû naêng noâng nghieäp laø 453 ngöôøi/1km2, töùc chæ baèng 1/3 maät ñoä ñoù cuûa ñoàng baèng soâng Hoàng

Caùc vuøng coù daân cö truù thöa thôùt nhaát laø Taây nguyeân (maät ñoä daân soá naêm 1989 laø 45 ngöôøi/km2) vaø Mieàn nuùi Trung du Baéc boä (103 ngöôøi/km2). Ñaây chính laø hai vuøng coù ñòa hình nuùi non hieåm trôû cuûa nöôùc ta. Tuy vaäy, cuõng phaûi nhaän thaáy laø Taây nguyeân coù maät ñoä daân soá tính theo ñaát coù khaû naêng noâng nghieäp thaáp nhaát. Naêm 1979, maät ñoä daân soá laø 99 ngöôøi/km2 ñaát coù khaû naêng noâng nghieäp, ñaàu naêm 1989 taêng leân 170 ngöôøi/km2. Ñieàu ñoù chöùng toû tieàm naêng noâng nghieäp chöa khai thaùc coøn lôùn.

Khoâng keå thuû ñoâ Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, maät ñoä daân naêm 1989 cuûa caùc tænh khaùc nhau ñaùng keå: töø tænh Lai Chaâu coù maät ñoä daân soá 26 ngöôøi/km2 ñeán Thaùi Bình coù maät ñoä daân soá 1.065 ngöôøi/km2. Caùc tænh coù maät ñoä daân soá cao ñeàu naèm ven hai con soâng lôùn laø soâng Hoàng vaø soâng Cöûu Long. Ñoù laø caùc tænh Thaùi Bình, Haûi Höng, Haø Nam Ninh (ven soâng Hoàng) vaø An Giang, Beán Tre, Tieàn Giang (ven soâng Cöûu Long). Caùc tænh giaùp ranh vôùi caùc tænh treân vaøo naêm 1989 thöôøng coù maät ñoä daân soá töø 300 ñeán 500 ngöôøi/km2 nhö Vónh Phuù, Haø Baéc, Haø Sôn Bình ôû mieàn Baéc vaø Cöûu Long, Ñoàng Thaùp, Haäu Giang ôû mieàn Nam. Caùc tænh ven bieån coù maät ñoä daân soá töø 100 ñeán 200 ngöôøi/km2. Caùc tænh mieàn nuùi coù maät ñoä daân soá döôùi 100 ngöôøi/km2.

Moät trong nhöõng chính saùch quan troïng maø Ñaûng vaø nhaø nöôùc ta thi haønh trong nhieàu naêm qua laø phaân boá laïi lao ñoäng vaø daân cö treân phaïm vi caû nöôùc. Muïc tieâu chuû yeáu cuûa chính saùch naøy laø:

Giaûm aùp löïc daân soá ôû vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng vaø Duyeân haûi mieàn Trung.

Haïn cheá möùc gia taêng daân soá cuûa caùc thaønh phoá, thò xaõ, ñaëc bieät laø caùc thaønh phoá lôùn.

Ñieàu hoøa daân soá trong noäi boä tænh, huyeän vaø cuûng coá laøng xaõ.

Gaén coâng taùc ñieàu lao ñoäng vaø daân cö vôùi cuûng coá an ninh, quoác phoøng.

Tuy nhieân, böùc tranh phaân boá theo laõnh thoå cuûa nöôùc ta haàu nhö khoâng thay ñoåi trong khoaûng thôøi gian giöõa hai cuoäc toång ñieàu tra daân soá naêm 1979 vaø 1989. ÔÛ caû hai thôøi ñieåm, caùc vuøng thuoäc mieàn Baéc ñeàu chieám treân 50% soá daân cuûa caû nöôùc.

- Sinh saûn: laø moät hieän töôïng sinh vaät hoïc, ñoùng vai troø thay theá vaø duy trì veà maët sinh hoïc cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, hay noùi moät caùc khaùc ñoù laø quaù trình taïo neân theá heä môùi trong daân soá.

- Töû vong: laø quaù trình cheát ñi cuûa nhöõng ngöôøi ôû nhöõng ñoä tuoåi khaùc nhau khoâng coøn khaû naêng soáng.

- Hoân nhaân: laø quaù trình hình thaønh caùc vaëp vôï choàng bao goàm vieäc keát hoân (laàn ñaàu) vaø taùi hoân (xaây döïng laïi gia ñình sau khi ly dò hoaëc tuïc huyeàn).

- Chaám döùt hoân nhaân: laø quaù trình hoân nhaân tan raõ do moät trong hai ngöôøi baïn ñôøi (vôï hay choàng) qua ñôøi hoaëc do li hoân.

- Di daân: laø söï di chuyeån cuûa daân cö töø moät ñôn vò laõnh thoå naøy tôùi moät ñôn vò laõnh thoå khaùc nhaèm thieát laäp nôi cö truù môùi trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh. Di daân bao goàm hai quaù trình laø nhaäp cö vaø xuaát cö.

PAGE 111

Thu nhaäp, möùc soáng thaáp

Gia taêng daân soá nhanh

Söï gia taêng daân soá

Söï gia taêng daân soá

Söï gia taêng daân soá

Söï

ngheøo ñoùi

Söùc

khoûe keùm

Naêng suaát LÑ thaáp

Kinh teá chaäm phaùt trieån

Ngheøo khoå, beänh taät, muø chöõ

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

Ñeà cöông baøi giaûng

DAÂN SOÁ HOÏC

VAØ ÑÒA LYÙ DAÂN CÖ

Bieân soaïn

ThS. Nguyeãn Vaên Thanh

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH - 8/2005

Söï gia taêng daân soá

TAØI NGUYEÂN MOÂI TRÖÔØNG

Söï khai thaùc taøi nguyeân: röøng, khoaùng saûn, ñaát troàng, nöôùc vaø caùc sinh vaät.

Söï oâ nhieãm: khoâng khí, nöôùc, tieáng oàn...

Thu

nhaäp thaáp

Theå chaát vaø trítueä suygiaûm

CHAÁT LÖÔÏNG CUOÄC SOÁNG

Yeâu caàu dinh döôõng cuûa moãi ngöôøi.

An ninh, nhaø cöûa, phöông tieän sinh hoaït gia ñình.

Vieäc laøm.

Y teá vaø ñieàu kieän baûo veä söùc khoûe.

Giaùo duïc vaø caùc phuùc lôïi xaõ hoäi khaùc.

SÖÙC EÙP DAÂN SOÁ

EMBED MSGraph.Chart.8 \s

HEÄ THOÁNG

CHÍNH TRÒ XAÕ HOÄI

Heä thoáng xaõ hoäi

Heä thoáng chính trò

Caùc giaù trò vaên hoùa

Caùc giaù trò toân giaùo

Loái soáng

QUAÙ TRÌNH

PHAÙT TRIEÅN

Thöông maïi

Heä thoáng kinh teá

Nhöõng öu tieân phaùt trieån

Vieän trôï

Caùc moái quan heä quoác teá

CAÙC ÑOÄNG LÖÏC DAÂN SOÂ

Quy moâ daân soá

Tyû suaát sinh saûn, töû vong

Toác ñoä gia taêng

Cô caáu tuoåi

Di daân

NGUOÀN

TAØI NGUYEÂN

Con ngöôøi

Löông thöïc

Kyõ thuaät

Thieân nhieân

Voán

MÖÙC SOÁNG

Bình quaân thu nhaäp quoác daân tính treân ñaàu ngöôøi

Nhaø cöûa

Phuùc lôïi xaõ hoäi

Giaùo duïc

Y teá

CHAÁT LÖÔÏNG CUOÄC

SOÁNG

Nhöõng trôû ngaïi trung gian

NÔI XUAÁT PHAÙT NÔI ÑEÁN

Sô ñoà 2: Moâ hình veà di daân cuûa Everett S. Lee