1. Mở bài

Nguyễn Khuyến không chỉ là "nhà thơ của làng quê Việt Nam" mà còn là một cây bút trào phúng sắc sảo của văn học trung đại. Bài thơ "Tiến sĩ giấy" là minh chứng rõ nét cho tài nghệ ấy. Chỉ với tám câu thơ ngắn, tác giả đã khắc họa sống động hình tượng một ông nghè làm bằng giấy – hình ảnh gợi cười nhưng ẩn chứa nỗi đau về khoa cử suy tàn và thói hám danh của một bộ phận kẻ sĩ lúc bấy giờ.

2. Đoạn đề (câu 1–2)

"Cũng cờ, cũng biển, cũng cận đại,
Cũng gọi ông nghè có kém ai."
Ngay từ hai câu đầu, Nguyễn Khuyến đã mở ra toàn cảnh một ông nghè được trang hoàng đầy đủ nghi lễ. Điệp từ "cũng" vang lên nhịp nhàng như một lời giới thiệu đầy mỉa mai: cái gì cũng có, cái gì cũng giống với người đỗ đạt thật. Nhưng chính sự lặp lại ấy lại làm ta cảm nhận rõ hơn sự phô trương rỗng tuếch, báo trước bản chất giả tạo sẽ được phơi bày ở những câu sau.

3. Đoạn thực (câu 3–4)

"Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi."
Đến đây, chân tướng hiện ra nhẹ nhàng mà sắc lẻm. Tất cả vẻ nghiêm trang kia chỉ được dựng lên từ "mảnh giấy", từ "nét son" tô vẽ. Những danh hiệu từng gắn với trí tuệ và phẩm hạnh kẻ sĩ giờ bị biến thành món đồ trang trí. Bằng cách nói tưởng như hồn nhiên, Nguyễn Khuyến đã bật lên tiếng cười thâm trầm trước thói chuộng hình thức đang lan rộng.

4. Đoạn luận (câu 5–6)

"Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời!"
Cái "tấm thân nhẹ" không chỉ là thân giấy mà còn là sự nhẹ bẫng của một danh vị vô giá trị. Câu thơ như một tiếng thở dài: người ta có thể mua danh, chuộc chức mà chẳng cần tài hay đức. Lời mỉa mai ở đây vừa dí dỏm, vừa xót xa cho một nền khoa cử đã không còn giữ được sự trong sạch vốn có.

5. Đoạn điểm (câu 7–8)

"Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ,
Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi!"
Hai câu kết như một nét bút khép lại bức tranh châm biếm. Dáng vẻ "bảnh choẹ" chỉ tô đậm thêm sự lố bịch của kẻ khoác danh giả. Từ "đồ chơi" bật ra thật nhẹ nhưng đủ sức làm sụp đổ toàn bộ vẻ ngoài sang trọng kia. Đó là giây phút chân thực nhất: cái hư danh mà người ta nâng niu thực chất chỉ là trò hề.

6. Nghệ thuật

Thành công của bài thơ đến từ giọng điệu châm biếm tinh tế, nhẹ nhàng mà thấm sâu. Điệp từ, ẩn dụ, phóng đại được sử dụng nhuần nhuyễn, khiến hình tượng ông nghè giấy vừa có tính cụ thể, vừa mang ý nghĩa biểu tượng. Ngôn ngữ giản dị, đời thường kết hợp với ngôn ngữ khoa cử tạo nên chất hài hước đặc trưng của thơ Nguyễn Khuyến.

7. So sánh văn học

Nếu tiếng cười của Tú Xương mạnh mẽ, sắc nhọn như lưỡi dao, thì tiếng cười của Nguyễn Khuyến lại nhẹ mà sâu, mềm mà thấm. Trong "Tiến sĩ giấy", ông không trực diện mắng nhiếc mà mượn hình tượng ẩn dụ để gửi gắm nỗi niềm. Chính sự tinh tế ấy khiến tiếng cười của ông trở nên hiền hòa hơn, nhưng dư vị lại dai dẳng hơn trong lòng người đọc.

8. Kết bài

"Tiến sĩ giấy" không chỉ phơi bày sự lố bịch của danh vị rởm đời, mà còn là lời nhắc nhở thấm thía về giá trị chân thật của tri thức và nhân cách. Đọc bài thơ, ta vừa bật cười trước vẻ bảnh bao vô nghĩa, vừa cảm nhận được nỗi buồn của một tâm hồn yêu nước thương đời. Chính điều đó khiến tác phẩm vẫn còn nguyên giá trị cho đến hôm nay.