A. Đặt vấn đề

Nam Cao là một nhà văn hiện thực lớn, một nhà nhân đạo chủ nghĩa lớn và là một trong những cây bút xuất sắc nhất của nền văn học hiện thực Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945.
Trước cách mạng Nam Cao sáng tác hai đề tài là nông dân và trí thức nghèo. Chí Phèo ra đời năm 1941 thì dòng văn học hiện thực đã đi qua giai đoạn phát triển rực rỡ với nhiều tên tuổi thành công ở đề tài này như Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng... Nhưng Nam Cao đã vượt qua thử thách ấy bằng việc "khơi những nguồn chưa ai khai và sáng tác những gì chưa có" để Chí Phèo thật sự trở thành một kiệt tác, đỉnh cao của văn học hiện thục. Với việc xây dụng thành công điển hình nghệ thuật bất hủ Chí Phèo, nhà văn Nam Cao đã có nhiều khám phá sâu sắc, mới mẻ, giàu ý nghĩa nhân văn nhân đạo thông qua bi kịch tinh thần thê thảm của người nông dân trước cách mạng - bi kịch bị tước đoạt, từ chối, cự tuyệt quyền làm người.

B. Giải quyết vấn đề
I. Khái quát

Tác phẩm Chí Phèo ban đầu có tên là "cái lò gạch cũ" sau bị đổi thành "đôi lứa xứng đôi". Năm 1946, Nam Cao đặt lại tên chi tác phẩm là Chí Phừo. Chọn một đề tài quen thuộc là viết về người nông dân trước cách mạng nhưng Nam Cao không đi theo lối mòn, đó là khắc hoạ nỗi khổ vật chất của người nông dân dưới ách áp bức bóc lột của giai cấp thống trị (như là nỗi khổ do nạn sưu cao thuế nặng trong "Tắt đèn" - Ngô Tất Tố, nỗi khổ vì bị cướp ruộng trong "bươc đường cùng" - Nguyễn Công Hoan, bi kịch con người do thiên tai, mất mùa và quan liêu của quan trên trong "vỡ đê" - Vũ Trọng Phụng). Nam Cao đã chọn lối đi riêng với những khám phá mới mẻ khi khai thác sâu vào bi kịch tinh thần khi sinh ra là người nhưng không có quyền làm người, bị tha hoá, lưu manh hoá, bị tước đoạt nhân hình nhân tính, bị cự tuyệt quyền làm người.

II. Phân tích
1 - Quá trình tha hoá
1.1 - Chí phèo vốn là một người lương thiện

Xuất thân: Chí phèo có một hoàn cảnh ra đời đáng thương và một tuổi thơ khổ cực. Chỉ là một đứa con hoang bị bỏ rơi trong cái lò gạch cũ từ khi mới lọt lòng. Chí phèo lớn lên trong cảnh nghèo đói, bơ vơ, cô độc, phải đi ở cho hết nhà này đến nhà khác. Cuộc đời Chí Phèo là "một con số không", không nguồn gốc xuất thân, không cha mẹ họ hàng thân thích, không tài sản nhà cửa,... Thân phận Chí Phèo là điển hình hơn cả cho cái nghèo khổ, cùng cực của người nông dân Việt Nam trước cách mạng.

Bản chất: Tuy có hoàn cảnh bất hạnh và số phận khổ cực, nhưng Chí Phèo vẫn là một cố nông lương thiện:
Chí phèo sống lương thiện bằng đôi bàn tay lao động của mình
Chí phèo có một ước mơ lương thiện, bình dị như bao người. Đó là mơ ước một gia đình hạnh phúc, chồng cày thuê cuốc mướn, vợ dệt vải...
Chí Phèo còn có ý thức về nhân phẩm và tự trọng, biết cảm thấy tủi hổ nhục nhã khi bị bà Ba - vợ Bá Kiến sai làm những thứ mà hắn không muốn. Hai mươi tuổi nhưng hắn đã có ý thức sâu sắc về lòng tự trọng "người ta không thích những gì người ta khinh".

1.2 - Bị lưu manh hoá
Chí Phèo không được sống lương thiện, yên ổn như mình mong muốn. Xã hội thực dân phong kiến bất công tàn bạo đã tạo điều kiện cho giai cấp thống trị ức hiếp, làm hại người vô tội. Chỉ vì ghen tuông vô cớ, Bá Kiến đã đẩy Chí Phèo vào tù 7, 8 năm. Nhà tù thực dân đã tiếp tay cho giai cấp thống trị biến một nông dân lương thiện thành một kẻ lưu manh. Sau khi ra tù, Chí Phèo đã trở thành một người hoàn toàn khác từ nhân hình đến nhân tính đều in đậm dấu ấn của một kẻ lưu manh.

Về nhân hình: Trông Cp nhâng nháo, côn đồ với "cái đầu trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn , cái mặt thì đen mà rất câng câng, hai mắt gườm gườm trông gớm chết, cái ngực phanh đầy những nét trạm trổ trong gớm chết".

Về nhân tính: từ ngôn ngữ đến hành động đều bộc lộ sự lưu manh côn đồ, hắn không nói năng bình thường như con người nữa mà suốt ngày say rượu, lè nhè chửi bới. Hễ phật ý, tức giận là hắn sẵn sàng doạ nạt, đập phá, đốt nhà người ta.

1.3 - Bị tha hoá
Kẻ lưu manh dù sao vẫn còn được cou là người dù rất ít tính người, vì ít nhất Chí Phèo ý thức được đâu là kẻ thù thật sự của mình khi việc đầu tiên hắn làm sau khi ra tù là tìm đến nhà Bá Kiến nhưng những lần gặp gỡ với Bá Kiến đã đẩy Cp rơi vào vực thẳm của sự tha hoá

Bá Kiến: điển hình tiêu biểu nhất cho giai cấp phong kiến thống trị với những mưu mô, thủ đoạn thâm độc, xảo quyệt trong dùng người trị người đã được đúc kết bài bản, lí luận cai trị. Bá Kiến đã khôn khéo, dụ dỗ, mua chuộc Chí Phèo chẳng những làm nguội tắt ngọn lửa căm thù mà còn biến Chí Phèo thành tay sai, công cụ đâm thuê chém mướn để phục vụ cho mục đích cai trụ của hắn

Sự tha hoá của Cp: Chí bán dần linh hồn của mình cho Bá Kiến, cả nhân hình nhân tính đều bị tước đoạt trở thành "con quỷ dữ của làng vũ đại"

Nhân hình: Chí phèo không còn mang khuôn mặt của một con người mà hoá thành mặt của một "con vật lạ". Trên đó vằn ngang vằn dọc, biết bao vết sẹo - dấu vết của sự tha hoá, dấu vết tội ác mà hắn gây ra cho dân làng. Thân hình hắn không còn mang hình dáng của con người, mà trở nên xộc xệch, thảm hại, dúm dó.

Nhân tính: Chí Phèo mất hết lương tri và tính người, mất hết ý niệm về thời gian, cuộc đời, hắn không biết mình là ai, bao nhiêu tuổi, vì sau khi hắn ra tù hắn triền miên trong những cơn say, bởi vì say hắn làm bất cứ điều gì người ta sai hắn làm "hắn phá bao nhiêu cơ nghiệp, đập nát bao cảnh yên vui, đạp đổ bao nhiêu hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt bao người lương thiện.

1.4 - Bị từ chối quyền làm người
Khi Chí Phèo trở thành "con quỷ dữ của làng Vũ Đại" thì cộng đồng ấy cũng dần xa lánh và loại trừ Chí Phèo ra khỏi xã hội con người. Tiếng chửi của Cp ở đầu tác phẩm phơi rõ sợ tha hoá và bi kịch của một kẻ cô đơn lạc loài ngay trên chính quê hương, ngay giữa đồng loại của mình. Cp chửi tất cả từ những thứ to tát chung chung như trời, đời đến những thứ cụ thể rõ ràng như cả làng Vũ Đại, những ai không chửi nhau với hắn và "đứa chết mẹ nào đẻ ra hắn". Chí Phèo thèm ngay cả một hình thức giao tiếp thấp kém nhất của con người là tiếng chửi mà cũng không có được. Không ai đáp lại lời Cp ngoại trừ "ba con chó dữ". Làng Vũ Đại, nơi sinh ra và cưu mang Cp nay đã từ chối, khai trừ Cp ra khỏi cộng đồng, Cp bị đẩy ra khỏi xã hội con người để rơi vào kiếp sống của một sinh vật khốn khổ.

• Tiểu kết
Xây dựng hình tượng Cp, Nam cao đã khắc hoạ bi kịch đau đớn khốn cùng của một con người bị tàn phá về thể xác, bị huỷ hoại về gâm hồn và đặc biệt là bị tước đoạt và từ chối quyền làm người. Ý nghĩa khái quát sâu sắc của hình tượng nằm ở chỗ Chí Phèo không phải là một hình tượng cá biệt mà khái quát một quy luật có tính phổ biến trong xã hội cũ. Đó là hình tượng những người nông dân lương thiện bị lưu manh hoá - tha hoá không lối thoát. Hình tượng này được đề cập đến trong các tác phẩm: "đôi móng giò" nhân vật Trạch Văn Đoành, Đức trong "Nửa đêm", Cu Lộ trong "Tư cách mõ", riêng trong "chí phèo" quy luật ấy được khái quát qua những nhân vật: Binh Chức, Năm Thọ, Chí Phèo.

Nam Cao viết về hình tượng người dân bị lưu manh hoá, tha hoá với ngòi bút tràn đầy tình cảm nhân đạo, tình yêu thương và niềm tin vào con người, nhất là tin vào bản chất lương thiện tốt đẹp của người dân sẽ không thể mất đi ngay cả khi họ bị vùi dập cả nhân hình lẫn nhân tính
Quá trình thức tỉnh của Chí Phèo với những khát vọng lương thiện tốt đẹp chính là khúc ca thấm đẫm giá trị nhân văn cao đẹp của tác phẩm.

2 - Quá trình thức tỉnh - (bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người)

•Nhận xét: Quá trình thức tỉnh của Chí Phèo được đánh dấu bởi cuộc gặp giữ và mối tình với Thị Nở - đây là một bước ngoặt quan trọng của diễn biến truyện. Tưởng như Chí Phèo mãi sống kiếp thú vật và triền miên trong những cơn say nhưng ngòi bút nhân đạo của Nam Cao đã đem đén cho cuộc đời Chí Phèo một niềm an ủi, một cơ hội để thức dậy làm người lương thiện.

2.1 - Thức tỉnh cảm nhận
Cảm nhận thế giới bên ngoài: sau đêm gặp Thị Nở và trận ốm, lần đầu tên Chí Phèo tỉnh dậy mà không say. Đây không chỉ là trạng thái tỉnh táo của cơ thể mà chủ yếu là sự ngầm ẩn cho sự thức tỉnh bên trong con người Cp. Dường như cả quãng đời trước đó Cp có một cơn say dài và lần đầu tiên Chí Phèo tỉnh dậy sau bao nhiêu năm, Cp lại biết cảm nhận về cuộc sống xung quanh: "tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá ! Có tiềng người đi chợ cười nói xôn xao. Anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá". Những âm thanh bình dị ấy vanv vọng trong không gian yên tĩnh của buổi sớm mai thanh khiết đưa tâm hồn Chí Phèo trở về với cuộc sống đời thường. Đây chính là tiếng gọi của cuộc sống lương thiện xiết bao trìu mến, thân thuộc nhưng Cp ngỡ ngành như lần đầu tiên nghe được.

Cảm nhận rung động trong tâm hồn: những tác động của ngoại cảnh đã đánh thức cảm xúc rung động trong tâm hồn Chí Phèo khiến Cp biết cảm nhận về thế giới bên trong, biết nhận thức lại con người mịn. Những âm thanh quen thuộc của cuộc sống nhắc Cp nhớ lại ước mơ đẹp đẽ một thời: giấc mơ về một mái ấm gia đình hạnh phúc "chồng cày thuê cuốc mướn, vợ dệt vải" giờ đã quá xa xôi làm Cp bâng khuâng nao nao buồn. Rồi Cp rùng mình cảm nhận cái lạnh lẽo của tuổi già và lo sợ cho tương lai "một tương lai ốm đau, cô độc và đói rét". Cp trong một khoảnh khắc ngắn, Nam Cao đã làm sống dậy trong Cp cả một quá khứ, hiện tại và tương lai.

2.2 - Thức tỉnh tình người và khát vọng làm người lương thiện

Nguyên nhân: Ngòi bút phân tích tâm lí tinh tế sắc sảo của Nam Cao đã chỉ rõ nguyên cớ của sự thay đổi trong Cp. Đầu tiên là trận ốm, nó khoing chỉ thay đổi Cp cả về sinh lí lẫn tâm lí. Nhân tố chủ yếu dẫn đến sự thức dậy và khát vọng lương thiện của Cp là Thị Nở

Sự đối xử của Thị Nở với Cp: Trong xã hội loài người lúc ấy dường như không có chỗ cho Chí Phèo, người ta xa lánh, sợ hãi, khinh ghét, không ai thèm giao tiếp với Chí Phèo, ngay cả bằng hình thức thấp kém nhất là chửi bới. Duy chỉ có Thị Nở coi Chí Phèo là người bình thường, Thị Nở vẫn giao tiếp với Chí Phèo bình thường, qua nhà xin rượu về bóp chân, đi lấy nước trên con đường trước cửa nhà Cp và đặc biệt còn dành cho Cp sự quan tâm chăm sóc ân cần lúc ốm đau. Thị còn nấu cả một nồi cháo hành nguyên mang qua cho Cp ăn.

Diễn biến tâm lí của Cp khi đón nhận bát cháo hành:
Ban đầu Thị nở mang cháo sang Cp vô cùng ngạc nhiên bởi chưa có ai cho khôngCp cái gì bao giờ, muốn có ăn Co phải đi doạ nạt hay giật cướp "đây là lần đầu tiên hắn được một người đàn và cho. Vì thế Cp vô cùng xúc động, hắn thấy mắt mình ươn ướt". Chí Phèo bưng bát cháo lên và cảm nhận hương vị cháo hành "trời ơi cháo mới thơm làm sao". Chí Phèo ăn cháo và nhận thấy "những người ăn cháo thì không biết rằng cháo hành ăn rất ngon".

Sau đó trong Cp sống dậy hàng loạt những diễn biến tâm lí được bộc lộ nhữg đoạn độc thoại nội tâm. Cp tự đặt ra câu hỏi "tại sao đến giờ Cp mới được nếm qua mùi vị cháo hành" rồi Cp lại tự trả lời "có ai nấu cho mà ăn đâu? Mà còn có ai nấu cho mà ăn nữa! Đời hắn chưa từng nghĩ được chăm sóc bởi một tay "đàn bà"." Rồi Cp chợt suy nghĩ hai người đàn bà đã đi qua đời mình là "bà Ba - vợ Bá Kiến và Thị Nở". Trong khi bà Ba chỉ gợi lên trong Cp những ấn tượng bị coi thường sỉ nhục thì với Thị Nở, Cp thấy mình được yêu thương, được quan tâm chăm sóc. Vì thế bát cháo hành không chỉ là miếng ăn mà còn thấm đượm trong đó hương vị nồng ấm của tình người, tình lứa đôi mà lần đầu tiên trong đời Cp được biết đến.

Ý nghĩa hình tượng TN: chính tình cảm chân thành mộc mạc của Thị nở đã đánh thức phần người trong Cp trả lại cho Cp những gì mà cuộc đời đã lấy mất, đó là tình người. Thị đã thắp lên khát vọng làm người lương thiện trong Cp "trời ơi! Hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hoà với mọi người biết bao" Thị nở sẽ là người mở đường, là cầu nối đưa Cp quay về với con người lương thiện

d - Bị cự tuyệt quyền làm người
Thế nhưng ngay cả mong ước nhỏ bé nhất của một người đàn bà "xấu xí dở hơi" mà cũng không thể thực hiện được. Bà cô Tn không đồng ý cho cháu mình lấy một thằng "không cha không mẹ, chỉ có mỗi một nghề là rạch mặt ăn vạ". Nhưng bà cô chỉ có ý nghĩa đại diện cho những định kiến xã hội vốn quen nhìn Cp là một con quỷ dữ nên không tin cũng không chấp nhận sự thay đổi tốtđẹp trong Cp. Tuyệt vọng vì bị TN từ chối, Cp rơi vào bi kịch khủng khiếp - bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người.

2.3 - sự thức tỉnh nhận thức và hành động

a - Phản ứng

Tuyệt vọng khiến Cp trở về với thói quen cũ là uống rượu nhưng trái lại với quy luật, Cp uống mãi mà vẫn không say, càng uống càng tỉnh "hơi rượu không sặc sụa, hắn cứ thoang thoảng thấy hơi cháo hành" - hương vị của tình người, của hạnh phúc lứa đôi chỉ một lần có được mà Cp không thể quên "Cp ôm mặt khóc rưng rức" tiếng khóc như vợ ra vì nỗi tuyệt vọng đau đớn của một con người sinh ra là người nhưng không có quyền làm người.

b - sự thức tỉnh
Ban đầu Cp xách dao ra đi với ý định đến nhà Thị Nở để "đâm chết cái con khọm già và cả nhà nó" nhưng rồi Cp cứ thẳng đường đến nhà Bà Kiến - nguyên nhân thật sự của mọi đau khổ, bi kịch trong đời Cp. Điều này cho thấy ngọn lửa căm thù vẫn luoin âm ỉ cháy trong Cp và nó đã bùng lên dữ dội khi hắn hoàn toàn thức tỉnh.

Tại nhà Bá Kiến, Cp thẳng tay chỉ vào mặt Bá Kiến dõng dạc kết tội Bá Kiến và đòi quyền làm người cho mình "tao muốn làm người lương thiện" nhưng Cp cũng nhận ra đường lương thiện "ai cho tao lương thiện? Làm thế nào để xoá hết mảnh chau trên mặt này ? Tao không thể là người lương thiện nữa". Sau đó Cp xông đến đâm chết Bá Kiến rồi tự kết liễu đời mình.

➡️ Đây là một kết cục bế tắc nhưng hợp logic: Cp đã được thức tỉnh, không muốn quay trở lại làm con quỷ dữ nữa nhưng khát vọng lương thiện cũng không thể nào thực hiện được nên Cp chỉ có thể lựa chọn cái chết để giải thoát tình trạng bế tắc cùng đường của bản thân.

c - Ý nghĩa cái chết
Cái chết của Cp ngay trên ngưỡng cửa quay về con đường lương thiện, cuộc đời lương thiện có ý nghĩa tố cáo sâu sắc xã hội thực dân phong kiến tàn bạo bất công đã dồn đẩy con người vào bước đường cùng, lưu manh hoá, tha hoá không lối thoát buộc phải chọn lấy cho mình cái chết.

Từ đó nhà văn cất lên tiếng kêu cứu khẩn thiết cứu lấy tính người, tình người và những con người lương thiện. Xây dựng hình tượng Cp, ngòi bút Nam Cao tràn đầy tình cảm nhân đạo, tình yêu thương và niềm tin vào bản chất tốt đẹp của con người. Đây cũng chính là chiều sâu tư tưởng nhân văn nhân đạo trong sáng tác của Nam Cao.

III. nghệ thuật xây dựng nhân vật
Cp là một nhân vật điển hình bất hủ được xây dựng thông qua bút pháp khái quát hoá kết hợp cá thể hoá, khiến cho nhân vật vừa có cá tính riêng độc đáo lại vừa rất tiêu biểu mang ý nghĩa khái quát các vấn đề sâu rộng.

Xây dựng ngôn ngữ kể chuyện đa thanh phức điệu kết hợp với phân tích tâm lí tinh tế sắc sảo logic.

Kết cấu đầu - cuối tương ứng góp phần làm nổi bật bi kịch bế tắc luẩn quẩn của nhân dân Việt Nam trước cách mạnh.

Thông qua hình tượng nhà văn chuyển tải chủ đề tư tưởng sâu sắc, mới mẻ. Đó là tiếng nói đòi quyền sống - làm người lương thiện cho con người.

C. Kết thúc vấn đề

Hình tượng Cp không chỉ cho thấy thành công xuất sắc trong nghệ thuật xây dựng nhân vật điển hình mà còn bộc lộ giá trị hình tượng sâu sắc, tư tưởng nhân đạo lớn lao, đồng thời gửi gắm những quan điểm nghệ thuật tiến bộ. Nhà văn phải có tấm lòng nhân ái, "đôi mắt tinh tường" trong nhìn đời, nhìn người, văn chương không chấp nhận sự dễ dãi, dập khuôn mà đòi hỏi người viết phải "sáng tạo những gì chưa có". Với những thành công xuất sắc về nội dung tư tương cũng như nghệ thuật biểu đạt, tác phẩm "chí phèo" xứng đáng là "một phát minh về hình thức và là một khám phá về nội dung" - Chí phèo xứng đáng là một kiệt tác văn xuôi hiện đại Việt Nam.