Năm 1825, thế giới Hồi giáo đang đứng trên bờ vực tan rã. Tuy nhiên, sự tồn tại của các cường quốc châu Á độc lập đã mang lại một lối thoát: không cần quỳ gối trước châu Âu để có công nghệ. Trong vòng mười lăm năm, sự hỗ trợ kỹ thuật từ phương Đông đã giúp hai "gã bệnh" lớn nhất — Ottoman và Ba Tư — lấy lại sức sống, thay đổi vĩnh viễn cán cân quyền lực ở Trung Đông.
I. Cải Cách Khắc Nghiệt: Công Nghệ Đông Á cứu Ottoman
Sultan Mahmud II của Đế chế Ottoman nhận ra rằng để tồn tại, ông không chỉ cần vũ khí mà còn cần một nguồn viện trợ ổn định không đi kèm điều kiện chính trị của châu Âu. Ông tìm đến các đồng minh ngoài mong đợi: Đại Thanh và Gujarat thuộc Maratha.
🛠️ Kỹ thuật Hồi giáo Mới (The New Islamic Technocracy)
Từ năm 1827, một phái đoàn kỹ thuật khổng lồ từ Quảng Châu (Đại Thanh) và Surat (Gujarat) đã đến Istanbul và Bursa.
* Hỗ trợ của Đại Thanh: Khác với Pháp chỉ bán bản quyền, Đại Thanh đã cử các chuyên gia đóng tàu, đặc biệt là trong lĩnh vực đúc thép chịu lực và động cơ hơi nước thủy lực. Đổi lại, Ottoman nhượng bộ các đặc quyền thương mại hạn chế ở khu vực Biển Đen và Balkan. Điều này giúp các xưởng đúc thép của Ottoman ở Vịnh Marmara nhanh chóng hiện đại hóa.
* Hỗ trợ của Gujarat: Các kỹ sư từ vương quốc Hồi giáo-Ấn Độ này mang đến chuyên môn về sản xuất súng trường nạp hậu hàng loạt và cải tổ hậu cần quân đội. Gujarat đã chứng minh rằng một đội quân không cần mặc đồng phục kiểu Phổ vẫn có thể chiến thắng nếu có kỷ luật và súng tốt.
Cải cách quân sự của Mahmud II, giờ đây được gọi là 'Asker-i Cedid' (Quân đội Mới), đã có được sự ủng hộ mới từ giới Ulama ôn hòa, những người chấp nhận công nghệ như một phương tiện để bảo vệ đất đai Hồi giáo, chứ không phải là sự bắt chước ngoại giáo.
⚔️ Sức Mạnh Mới và Chính Sách "Áp Phích"
Sự thay đổi đã diễn ra nhanh chóng:
* Năm 1835, Hải quân Ottoman, với các thiết giáp hạm mới trang bị thép Đại Thanh, đã tổ chức một cuộc tập trận lớn ở Địa Trung Hải, buộc Hy Lạp và Serbia phải giảm bớt các hành động khiêu khích.
* Mahmud II dùng vũ lực dập tắt các cuộc nổi dậy ở Balkan, không còn cần sự can thiệp của các cường quốc châu Âu.
* Quan trọng nhất, Ottoman đã có đủ sức mạnh để thương lượng lại các Hiệp ước thương mại bất bình đẳng đã ký với Anh và Pháp, dần dần đòi lại quyền kiểm soát thuế quan của mình.
Ottoman trở thành một cường quốc quân sự Châu-Á, một vùng đệm không thể xuyên thủng, khiến các cường quốc châu Âu phải tập trung vào nhau thay vì chia cắt Trung Đông.
II. Ba Tư Hồi Sinh và Cánh Cổng Trung Á
Vương triều Qajar của Ba Tư, kẹt giữa Nga và Anh, cũng noi gương Ottoman. Thay vì nhìn về phía Tây, Shah đã tập trung vào liên minh với Đông Á để tồn tại.
🏗️ 'Công Trình Vàng' (The Golden Project)
Ba Tư tìm đến sự trợ giúp của Nhật Bản (Tokugawa) và Đại Nam.
* Hỗ trợ của Nhật Bản: Mạc phủ, muốn thử nghiệm công nghệ hải quân bí mật của mình, đã gửi các chuyên gia thủy thủ và đóng tàu cải tiến cho Ba Tư. Đổi lại, Ba Tư cam kết cung cấp dầu mỏ và nguyên liệu thô mà Nhật Bản thiếu.
* Kết quả: Ba Tư nhanh chóng xây dựng một đội tàu nhỏ nhưng hiện đại ở Biển Caspi và Vịnh Ba Tư, đủ để bảo vệ các tuyến đường thủy quan trọng khỏi sự quấy nhiễu của Nga và Anh.
* Chống lại Sự Trì trệ: Giống như Ottoman, Ba Tư giữ lại chế độ quân chủ chuyên chế và các phong tục xã hội, nhưng Shah Qajar đã bảo vệ các kỹ sư và nhà khoa học khỏi giới giáo sĩ và quan lại truyền thống bằng cách tạo ra một tầng lớp "Quân sự Kỹ thuật" mới, chỉ phục tùng Shah.
⚔️ Cán Cân Trung Á
Ba Tư cải tổ đã tạo ra một vùng đệm cực kỳ quan trọng ở Trung Á:
* Đối trọng với Nga: Sức mạnh mới của Ba Tư buộc Nga phải từ bỏ các kế hoạch chiếm đóng các Hãn quốc ở Trung Á, vì làm như vậy sẽ gây chiến tranh trực tiếp với một Ba Tư được trang bị vũ khí hiện đại và được bảo hộ gián tiếp bởi Đông Á.
* Hòa bình với Đại Thanh: Ba Tư và Đại Thanh, cùng có lợi ích trong việc giữ ổn định Trung Á, đã ký một hiệp ước không xâm lược, chấm dứt các cuộc xung đột nhỏ ở biên giới và đảm bảo sự ổn định khu vực.
Ba Tư đã trở thành 'cái neo thép' giữa Trung Á và Trung Đông, ngăn chặn sự bành trướng của cả Nga và các bộ lạc Mông Cổ/Hồi giáo cực đoan.
III. Liên Minh Arab: Bức Tường Thống Nhất
Sự hỗ trợ của châu Á không chỉ mang lại công nghệ; nó mang lại niềm tin. Lần đầu tiên sau nhiều thế kỷ, các quốc gia Hồi giáo nhận ra rằng kẻ thù chung của họ không phải là nhau, mà là sự can thiệp từ bên ngoài.
Năm 1840, tại Mecca, Liên Minh Ả Rập (al-Tahaluf al-Arabi) chính thức được thành lập.
🤝 Thỏa Thuận Mecca (Mecca Pact)
Các thành viên chính bao gồm:
* Ai Cập và Syria (dưới Muhammad Ali)
* Vương quốc Hàng hải Oman
* Hejaz và Nejd (với tư cách là chư hầu của Ai Cập và đồng minh của Oman)
Mục tiêu chính:
* Phòng thủ Chung (Difa' al-Mushtarak): Bất kỳ cuộc tấn công nào vào một thành viên Liên minh đều được coi là tấn công vào tất cả.
* Độc Lập Kinh tế: Giảm sự phụ thuộc vào các công ty thương mại châu Âu bằng cách tăng cường giao dịch nội bộ và với các đối tác Hồi giáo-Ấn Độ (Maratha) và châu Á.
🌊 Hợp Tác Trên Địa Trung Hải và Ấn Độ Dương
Liên Minh Ả Rập đã thể hiện sức mạnh ngay lập tức:
* Oman chia sẻ kinh nghiệm hàng hải tiên tiến với Hải quân Ai Cập.
* Ai Cập (kiểm soát Syria) cung cấp các tuyến đường bộ an toàn cho thương mại của Oman đến Địa Trung Hải.
Sự thống nhất này khiến Anh và Pháp kinh hoàng. Họ không còn đối phó với những vương quốc nhỏ lẻ, mà là một khối địa chính trị thống nhất, kiểm soát các tuyến đường biển quan trọng từ Suez đến Ấn Độ Dương. Liên minh này đã đặt một bức tường thép về văn hóa và quân sự giữa Đông và Tây.
IV. Lời Kết Chương: Cực Quyền Lực Mới
Đến năm 1840, Trung Đông không còn là vùng đệm yếu đuối hay gã bệnh cần được "cứu chữa" bởi châu Âu.
* Ottoman và Ba Tư là hai cường quốc cải cách, sử dụng công nghệ Đông Á để giữ vững chủ quyền.
* Liên Minh Ả Rập là một cường quốc hàng hải-kinh tế mới, thống nhất các quốc gia Hồi giáo độc lập.
Sự cân bằng quyền lực mới này đã tạo ra một thế giới đa cực: Châu Âu (Anh-Pháp-Đức), Đông Á (Thanh-Nhật-Đại Nam), và Cường quốc Hồi giáo (Ottoman-Ả Rập-Maratha). Thế giới đã bước vào một giai đoạn căng thẳng mới, nơi chiến tranh có thể nổ ra, nhưng không phải do thực dân, mà là do sự cạnh tranh giữa các đối thủ bình đẳng.