HÌNH TƯỢNG SÔNG ĐÀ 

A. Dòng sông hung bạo

- Tính cách hung bạo của Sông Đà được gợi ra trong truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh với câu đồng dao : 
                            "  Núi cao sông hãy còn dài 
                          Năm năm báo oán đời đời đánh ghen "

Trong thơ Nguyễn Quang Bích, dòng sông hung bạo bởi tính cách độc nhất vô nhị của nó. Trong khi các con sông chảy theo hướng Đông thì sông Đà chảy về phương Bắc.

- Phát hiện của Nguyễn Tuân 

+ Quang cảnh hai bên bờ sông : hùng vĩ, hoang sơ với núi non trập trùng ở phía Tây Bắc xa xôi. Bờ sông Đà dựng thành vách thẳng đứng, hiểm trở và như đang rùng rùng chỉ động để dồn ép chặt lòng sông khiến con sông vùng vẫy thành ra hung hãn.

+ Lòng sông hẹp và sâu: đó là độ hẹp và sâu được cảm nhận bằng nhiều giác quan. Bằng thị giác, tác giả cung cấp cho người đọc độ rộng ước lượng bằng sải tay khi " đứng bên này bờ nhẹ tay ném hòn đá qua bên kia vách ". Bên cạnh đó còn là những cảm giác được gọi dậy bởi những liên tưởng, so sánh bất ngờ " Ngồi trong con đò qua quãng ấy, giữa mùa hè mà cũng thấy lạnh, cảm thấy mình như đứng ở hè một cái ngõ mà ngóng vọng lên một khung cửa sổ nào trên cái tầng nhà thứ mấy nào vừa tắt phụt đèn điện ". Hình ảnh so sánh là kết quả của sự tổng hợp nhiều giác quan, qua đó người đọc hình dung được về những vách đá dựng đứng làm nên độ sâu hun hút của dòng sông.

+ Những mặt ghềnh sông : dài hàng cây số. Ở đó, sóng gió đua nhau làm nên cái dữ dội, khốc liệt. Để khắc họa cảnh tượng này tác giả đã dùng những câu văn có kết cấu đặc biệt với những điệp trùng về ngôn ngữ : " Nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió, cuồn cuộn luồng gió gùn ghè suốt năm như lúc nào cũng đòi nợ xuýt bất cứ người lái đò sông Đà nào tóm được qua đấy ". Những hình ảnh được gợi ra không chỉ nhấn mạnh sự nguy hiểm của thiên nhiên mà còn khiến ta liên tưởng đến tâm địa của một con người. Sông Đà quả thật đã trở thành sinh thể có cá tính ngay từ những dòng đầu của tùy bút. Đến đây, tâm địa đó lộ sẽ rõ hơn trong mối hằn thù ngấm ngầm ngày đêm chờ đợi cơ hội thể hiện.

+ Những cái hút nước: cũng được tác giả miêu tả chi tiết, tỉ mỉ. Về hình dáng, những cái hút nước như cái giếng bê tông đặt xuống lòng sông để chuẩn bị làm móng cầu. Về âm thanh thì: " nước thở và kêu như cửa cống cái bị sặc", " ặc ặc lên như vừa rót dầu sôi vào ". Kết quả là một cảnh tượng rùng rợn khiến người ta khiếp sợ : " những con thuyền bị cái hút nước hút xuống, thuyền trồng ngay cây chuối rồi vụt biến đi , bị dìm ngầm dưới lòng sông đến mười phút sau thây tan tác ở khuỷnh sông dưới ". Trận thủy chiến là trận chiến giữa người lái đò và dòng sông hung bạo, để chuẩn bị cho trận đánh này Nguyễn Tuân đã huy động một lực lượng tinh nhuệ gồm đá và nước.

+ Đá : vốn vô tri vô giác nhưng Nguyễn Tuân đã thổi hồn cho nó, bắt nó sống dậy tâm địa của những người chiến binh hăng máu, thiện chiến. Vì thế, đá cũng như con sông có diện mạo, ý đồ và tâm lí. Về diện mạo, đá phô bày vẻ " nhăn nhúm ", méo mó, ngỗ ngược. Về vị trí , thoạt nhìn thì tưởng như đá đứng nằm ngồi nhấp nhổm, tùy sở thích của đá to, đá bé. Nhưng theo Nguyễn Tuân thì sông Đà đã giao việc cho từng hòn. Thực chất đá bày trùng vi thạch trận với những cửa tử, cửa sinh dáng lập lờ dưới làn nước hòng đánh lừa con thuyền. Ở trùng vi thạch trận vòng thứ 1 có 5 cửa đá thì 4 cửa tử, 1 cửa sinh trong đó cửa sinh nằm ở tả ngạn sông. Đến trùng vi thạch trận thứ 2, số cửa tử tăng lên cửa sinh vẫn chỉ có 1 và đổi sang bên hữu ngạn. Trùng vi thạch trận thứ 3 thì trái phải đều là cửa tử, cửa sinh nằm lập lờ ở giữa. Có thể thấy cách bố trí của sông Đà rất giống bản đồ bát quái trong binh pháp xưa. Sự hung dữ của đá còn thể hiện ở tâm lí. Với mức độ dàn thạch trận để tiêu diệt sự sống con người, đã hiện ra vẻ hung hãn, ngỗ ngược của những chiến binh khát máu. Tâm lí kiêu hãnh thể hiện qua vẻ " oai phong lẫm liệt ", qua cái " hất hàm " bắt con thuyền phải xưng tên tuổi trước khi giao chiến rồi lùi lại thách thức cái thuyền có giỏi thì tiến vào.  Thế nhưng những hòn đá ấy khi thua trận thì " tiu nghỉu cái mặt xanh lè ".
=> Tóm lại Nguyễn Tuân đã phát hiện ra bí ẩn làm nên sự hung bạo của sông đà từ những hòn đá vô tri.

+  Nước ( màu sắc - sóng bạt - vận động )

Với nhiệm vụ thanh viện, hỗ trợ cho đá trong trận chiến ác liệc nên cũng hung bạo không kém. Màu sắc của nó luôn " trắng xóa " và tồn tại ở dạng sóng bọt. Âm thanh thì " nghe như là oán trách lại như van xin rồi lại như khiêu khích " , " dọng gần mà chế nhạo ". Nếu đá cứng thì nước mềm nên vận động rất linh hoạt, mau lẹ. Nó có thể vượt qua mạn thuyền, xông vào bẻ gãy cán thuyền - vũ khí của người lái đò. Nước " đá trái ", thúc gối, đánh đàn âm đòn tỉa hiểm độc. Đặc biệt, nước dở đến ngón đòn hiểm độc cuối cùng là " bóp chặt hạ bộ người lái đò " sự xuất hiện của nước và đá khiến sông Đà trở lên thật đáng sợ. Nó được ví như con thủy quái khổng lồ mang dã tâm của người dì ghẻ mà mục đích dàn thạch trận là để quật tan xác những con đò ngay dưới chân thác. Dòng sông ấy càng dữ dội hơn khi đặt trong suốt chiều dài lịch sử chứa đất ngăn sông chia bến.
=> với tính cách hung bạo ấy, sông Đà trở thành mối hiểm họa đến vùng đất này đều bình yên, là cái cớ để người dưới xuôi mỗi khi nhắc đến vùng đất này đều không khỏi rùng mình " Ôi miền Tây ! Dưới xuôi sao nghe nói ngại ngùng "
                                                                                       ( Bùi Minh Quốc )

B. Dòng sông trữ tình

* Hình dáng dòng sông :

" Con sông Đà luôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc, chân tóc hiện trong mây trời Tây Bắc bung nổ hoa ban, hoa gạo thứ hai và cuồn cuộn mùi khói núi mèo đốt nương xuân ". Câu văn dài với kết cấu trùng điệp gợi cảm nhận hữu hình về những đường nét mềm mại, uốn lượn của dòng sông. Hình ảnh mái tóc gợi vẻ đẹp thiếu nữ thướt tha duyên dáng và tinh khôi. Đặc biệt mái tóc ấy lại được che phủ bởi tấm khăn voan là mây trời Tây Bắc lại được điểm xuyến thêm màu sắc của hoa ban hoa gạo khiến người ta liên tưởng đến vẻ đẹp của cô dâu trong ngày cưới. Và mái tóc ấy ẩn hiện trong sương khói nên mang vẻ đẹp, sắc màu huyền thoại cổ tích. Như vậy, sông Đà hiện ra với dáng vẻ yêu Kiều của mỹ nhân. Từ " áng " thường dùng để ca ngợi tôn vinh giá trijh của những kiệt tác nghệ thuật. Có thể thấy Nguyễn Tuân đã nhìn sông Đà như một công trình nghệ thuật tuyệt mĩ mà thiên nhiên ưu ái ban tặng cho con người.

* Màu sắc sông Đà thay đổi theo mùa :

" Mùa xuân dòng xanh ngọc bích chứ nước sông Đà không xanh màu xanh cánh hến của sông Gấm, sông Lô ". Câu văn không chỉ ghi nhận màu sắc riêng biệt của sông Đà mà còn thể hiện tình yêu dành cho con sông ấy. Ngọc bích là màu xanh lấp lánh ánh sáng gợi vẻ thanh tân và quý giá. Phải yêu mến con sông nhiều lắm và dành thời gian quan sát nó, tác giả mới có thể phát hiện ra những khắc ghi dấu ấn linh hồn tạo vật như thế. " Mùa thu nước sông Đà lừ lừ chín đỏ như da mặt một người bầm đi vì rượu bữa ". Màu đỏ gợi độ chín và đằm thắm. Đây là màu nước phù sa trĩu nặng hứa hẹn những mùa màng bội thu. Và hơn cả tình yêu dành cho một con sông, nhà văn thể hiện niềm tự hào về đất nước, quê hương khi khẳng định " Chưa bao giờ tôi thấy sông Đà đen  như thực dân Pháp đã đè ngửa con sông ta ra để đổ mực Tây vào, gọi bằng một cái tên tây láo lếu rồi cứ thế phết vào bản đồ lai chữ " . Câu văn là tiếng lòng của một công dân khi niềm tự hào dân tộc bị xúc phạm.

* Cảnh vật đôi bờ :

Mang vẻ đẹp của một dòng sông mới bắt đàu : " Một nương ngô như trên mấy lá non đầu mùa " , " có gianh đồi núi đang ra những nõn búp " ,  " một đàn hươu cúi đầu ngốn búp cỏ gianh đẫm sương đêm ". Con sông hiền hòa đã bồi đắp phù sa cho đôi bờ, làm lên những mùa màng tốt tươi. Cái bình yên của con sông còn được gợi ra trong hình ảnh " con hươu thơ ngộ " . Đó là con vật lành, tự tin , yên tâm trong thế giới của nó. Ở nơi đây, nếu có tiếng còi tàu thì phải là " còi sương ". Đó là tiếng còi trong sương sớm hay tiếng còi mang " tin sương " ? . Dù hiểu như nào thì dấu hiệu của văn minh cơ khí cũng cảm nhận trong vẻ thơ mộng của nó. Trong phút chốc, thời gian chìm đắm với những liên tưởng thú vị : " Bờ sông hoang dại như một bờ tiền sử. Bờ sông hồn nhiên như một những niềm chiến tích tuổi xưa ". Lối so sánh độc đáo đã khơi gợi liên tưởng thú vị và khoái cảm thẩm mĩ nơi người đọc. Tác giả " vang bóng một thời " lại một lần nữa chìm đắm trong hoài niệm để cảm nhận về sự ngưng đọng thời gian khi thấy quá khứ đời Lý, Trần, Lê hiện lên trong dòng sông hôm nay. Cảnh vật như thuộc về một thế giới khác, bình yên và trong lành, trong khó khăn êm đềm ấy chỉ ước muốn của nhà văn là có thực " Chao ôi, thấy thầm được giật mình vì tiếng còi xúp tê của một chiếc xe lửa đầu tiên đường sắt Phú Thọ - Yên Bái - Lai Châu " . Nắng sông Đà mang vẻ đẹp phong phú, biến ảo kì diệu. Đó là thứ nắng giòn tan tinh nghịch như trẻ con chiếu ánh gương vào mắt. Nhưng cũng có lúc tác giả lại thấy màu nắng tháng 3. Đường thi " Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu " . Bằng cách này, tác giả đã khiến con sông ở phía Tây Bắc của Trung Quốc mình mang vẻ đẹp của những Hoàng Hà, Trường Giang trong thơ lí bạch, từ đó mà khơi gợi niềm tự hào về tổ quốc, quê hương. Với tình cảm đặc biệt dành cho sông Đà, tác giả đã khắc gọi nó là một " cố nhân " tuy " lắm bệnh lắm chứng " nhưng vẫn khiến ta lưu luyến, nhớ nhung khi chia xa. Và hơn cả một cố nhân, sông Đà là tiền thân dẫu rằng chưa quen biết. Đoạn văn cuối bài mang âm hưởng ngợi ca và suy tư về nét trữ tình của dòng sông. Ở đó có những câu văn xuôi reo lên như ca hát : " Bờ sông đà, chuồn chuồn bươm bướm trên sông Đà ". Những điệp trùng luyến láy của từ ngữ cùng điệp khúc " sông Đà " giống như cái cách người ta thầm gọi tên người yêu dấu của lòng mình, tiếng gọi thiết tha, trìu mến . Chuyển qua hình tượng sông Đà, Nguyễn Tuân đã bộc lộ phong cách nghệ thuật độc đáo của người nghệ sĩ cả đời tìm cái đẹp. Nhà văn ưa " xê dịch " từ trước cách mạng đã tìm thấy ở Sông Đà cảm hứng mãnh liệt. Qua ngòi bút của Nguyễn Tuân, sông Đà trở thành chương trình nghệ thuật tuyệt mĩ mang vẻ đẹp hung bạo và trữ tình để thể hiện cá tính của sông, tác giả đã tung ra kho từ vựng phong phú, giàu giá trị tạo hình. Đoạn văn miêu tả dòng sông hung bạo có sự tham gia của hơn 300 động từ. Trong đó phần nhiều được vay mượn từ các chuyên ngành khác như : quân sự, võ thuật, hội họa, điện ảnh,.. Sự uyên bác của tác giả còn thể hiện trong cách tái hiện hình tượng với trường từ vựng phong phú nhưng độc đáo. Ví dụ như khi ông miêu tả tiếng thác nước với giọng điệu, oán trách, van xin, khuyến khích, chế nhạo, rống lên ... Ngoài ra, vốn hiểu biết về các lĩnh vực khác được huy động một cách linh hoạt tạo lên những trang viết giàu trí tuệ. Chẳng hạn ông miêu tả cái hút nước bằng kĩ thuật điện ảnh, thuật lại cuộc chiến giữa người lái đò sông Đà bằng kiến thức quân sự. Đọc bài kí , chúng ta không chỉ hiểu thêm về vẻ đẹp sông Đà mà còn cung cấp tri thức về lịch sử, địa lí của dòng sông, về những con thác đủ loại mà thiên nhiên khoáng sản vùng sông Đà. 

#bởi mình