Mô hình thực tại tĩnh hình dung không-thời gian như một khung nền cố định, bất biến, nơi mọi sự kiện trong vũ trụ được "ghi dấu" một cách vĩnh viễn. Theo mô hình này, không-thời gian chỉ đơn thuần là một sân khấu thụ động, trong đó các hiện tượng vật lý đã diễn ra hoàn thiện mà không có sự biến động hay tác động ngược lại nào lên chính bản thân không-thời gian.

Cũng trong mô hình tĩnh, thời gian và không gian tồn tại khách quan, không bị ảnh hưởng bởi ý thức hay hành động của người quan sát. Theo mô hình này, thực tại vận hành như một hệ thống cơ học, nơi mọi sự kiện và trạng thái đều được xác định mà không cần đến sự tham gia của ý thức.

1. Ý Chí Tự Do có là một Ảo Tưởng?

Trong khuôn khổ thực tại tĩnh này, con người bị giới hạn trong việc hiểu ý nghĩa của tự do, sự phát triển, và vai trò thực sự của bản thân trong dòng chảy thời gian. Khi mọi thứ được định trước và bất biến, liệu ý chí tự do có tồn tại, hay chúng ta chỉ là những người quan sát thụ động trong một kịch bản đã viết sẵn?

Mô hình tĩnh đưa ra một thực tại mà thuyết định mệnh trở thành trung tâm. Theo cách nhìn này, mọi sự kiện trong vũ trụ diễn ra theo một chuỗi nhân quả không thể thay đổi, được quyết định bởi những điều kiện ban đầu. Những gì bạn làm trong khoảnh khắc này không phải là một hành động tự do, mà chỉ là kết quả tất yếu của các yếu tố trước đó trong dòng thời gian.

Hơn nữa, thuyết định mệnh – ý tưởng rằng mọi thứ đã được sắp đặt từ trước – không chỉ mâu thuẫn với ý chí tự do, mà còn gợi lên cảm giác bức bối, như thể cuộc sống bị giam cầm trong một lồng kính mà chúng ta không thể phá vỡ. Mô hình tĩnh, với sự bất biến của thời gian và nhân quả, dường như củng cố sự tồn tại của định mệnh và phủ nhận khả năng con người có thể tự tạo ra một tương lai mới mẻ. Trong mô hình này, ý tưởng về ý chí tự do không phải là một lực lượng thực sự, mà chỉ là một hiệu ứng phụ, một ảo tưởng của một chuỗi nhân quả đã được định trước.

Tuy nhiên, trải nghiệm sống của con người lại nói khác. Chúng ta cảm nhận rằng mình có khả năng thay đổi, lựa chọn, và sáng tạo và quyết đinh tương lai của mình. Cảm giác này liệu có phải chỉ là một ảo tưởng do ý thức tạo ra để che giấu thực tế rằng chúng ta không hề tự do? Hay đó chính là manh mối rằng mô hình tĩnh mà ta biết chưa đủ để nắm bắt thực tại?

Mô hình thực tại tĩnh, dù đơn giản và dễ hiểu, rõ ràng không đủ để giải thích cảm giác tự do mà con người trải nghiệm. Nó giam hãm ý tưởng về ý chí tự do trong một khuôn khổ cứng nhắc, nơi mọi hành động chỉ là kết quả tất yếu của các điều kiện đã định sẵn.

Điều này đặt ra câu hỏi sâu sắc về bản chất của sự tồn tại: chúng ta là những thực thể tự chủ có ý chí tự do, hay chỉ là những mắt xích trong một cỗ máy nhân quả?

2. Chúng Ta Đang Tiến Hóa Hay Chỉ Đi Theo Một Kịch Bản?

Tiến hóa thường được hiểu như một hành trình đi lên, nơi nhân loại không ngừng phát triển về ý thức, công nghệ, và xã hội. Nhưng trong khuôn khổ của một thực tại tĩnh, câu hỏi được đặt ra: liệu tiến hóa có thực sự tồn tại, hay chúng ta chỉ đang lặp lại một kịch bản được định sẵn trong dòng thời gian bất biến?

Nếu thời gian chỉ là một chiều cố định, nơi tất cả các sự kiện – quá khứ, hiện tại, và tương lai – đã được khắc sâu vào "khối không-thời gian," thì khái niệm tiến hóa dường như chỉ là một ảo tưởng. Mọi bước tiến trong lịch sử loài người – từ thời kỳ đồ đá, cách mạng công nghiệp, đến công nghệ AI hiện đại, những gì chúng ta gọi là "tiến bộ" hay bước đột phá mang tính cách mạng mà chúng ta tự hào chỉ là sự trải nghiệm tuần tự của các sự kiện đã được định sẵn. Điều này không chỉ làm giảm giá trị của các nỗ lực cá nhân và tập thể, mà còn phủ nhận khả năng thay đổi và tự định nghĩa tương lai.

Ngay cả khi mô hình tĩnh cho phép ý tưởng rằng những tiến bộ có thể lặp lại theo chu kỳ, bản chất của chu kỳ này vẫn là bất biến. Ví dụ, một nền văn minh có thể phát triển đến đỉnh cao, sụp đổ, và tái sinh, nhưng trong một khuôn khổ tĩnh, những chu kỳ này chỉ là những vòng lặp không bao giờ thực sự vượt ra khỏi khuôn mẫu. Chúng không phải là sự tiến hóa, mà chỉ là sự lặp lại cải biên với những biểu hiện khác nhau.

Tiến hóa trong một mô hình tĩnh là một khái niệm mâu thuẫn. Nó giả định rằng mọi sự thay đổi đều đã được định trước, nhưng đồng thời lại cố gắng duy trì ý tưởng về sự tiến bộ. Điều này dẫn đến một nghịch lý: nếu mọi thứ đã được viết sẵn, thì không có gì thực sự mới xảy ra.

Ngược lại, trải nghiệm của chúng ta cho thấy tiến hóa không chỉ là sự lặp lại, mà còn là sự đột phá, vượt qua giới hạn cũ. Tiến hóa, nếu tồn tại, phải được định nghĩa trong một khuôn khổ linh hoạt hơn, nơi con người không bị trói buộc bởi một kịch bản bất biến, mà có khả năng sáng tạo và thay đổi thực tại.

3. Điều Gì Còn Thiếu Trong mô hình thực tại Tĩnh?

Quan niệm về một thực tại tĩnh lặng, nơi thời gian là một chiều bất biến và tất cả sự kiện đã được định trước trong khối không-thời gian, dường như bỏ qua nhiều khía cạnh cốt lõi của con người. Trong khuôn khổ này, con người không còn là những thực thể sáng tạo, mà trở thành những mảnh ghép thụ động, bị cuốn theo dòng chảy cố định của nhân quả.

A.Sự Thiếu Vắng Vai Trò Của Hiện Tại: Trong một thực tại tĩnh, hiện tại chỉ là một điểm trên trục thời gian, không có vai trò đặc biệt.

Nhưng trải nghiệm sống của con người lại khẳng định rằng hiện tại là trung tâm của sự tồn tại. Đó là nơi duy nhất mà con người có thể cảm nhận, sáng tạo, và hành động. Hiện tại không chỉ là một điểm trung gian giữa quá khứ và tương lai, mà là nơi mà thực tại trở nên sống động. Quan niệm tĩnh làm lu mờ vai trò của hiện tại, giam hãm nó vào một trạng thái bị động trong khi trải nghiệm của chúng ta cho thấy hiện tại là nền tảng, là "trục chính" của mọi sự thay đổi và nhận thức.

B.Nhận Thức, Yếu Tố Bị Lãng Quên. Quan niệm tĩnh cũng bỏ qua một yếu tố quan trọng: nhận thức của con người. Con người không chỉ là những khán giả phản ứng thụ động trước các sự kiện trong thời gian. Trái lại, nhận thức của chúng ta không chỉ quan sát, mà còn tham gia định hình thực tại. Những gì chúng ta chọn chú ý, cách chúng ta diễn giải quá khứ, và cách chúng ta tưởng tượng tương lai đều có tác động đến thực tại được trải nghiệm và hiểu biết.

Trong cơ học lượng tử, quan sát đóng vai trò trung tâm trong việc xác định trạng thái của một hệ thống. Trạng thái lượng tử của các hạt, chẳng hạn như vị trí hoặc động lượng, không được xác định trước khi có sự quan sát. Thay vào đó, chúng tồn tại trong một trạng thái chồng chập, nơi nhiều khả năng cùng tồn tại đồng thời. Khi người quan sát thực hiện phép đo, trạng thái lượng tử "sụp đổ" về một giá trị cụ thể. Điều này cho thấy rằng hành động quan sát không chỉ đơn thuần là ghi nhận thực tại, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực tại hiện ra như thế nào. Ví dụ:

[Thí Nghiệm Khe Đôi:
Trong thí nghiệm này, các hạt (như electron hoặc photon) được bắn qua hai khe hẹp. Khi không có sự quan sát, các hạt tạo ra một mô hình giao thoa trên màn hình, gợi ý rằng chúng tồn tại như sóng và đi qua cả hai khe cùng lúc. Nhưng khi có thiết bị quan sát để xác định khe mà hạt đi qua, mô hình giao thoa biến mất và các hạt hành xử như các hạt riêng lẻ, chỉ đi qua một khe.

Điều này cho thấy rằng hành động quan sát không chỉ ghi nhận trạng thái của hạt, mà còn quyết định trạng thái đó, phá vỡ mô hình giao thoa sóng trước đó.]

Sự quan sát, thậm chí vài ý kiến cho rằng ý thức, không phải là một hiện tượng nằm ngoài thực tại; mà nó là một phần không thể tách rời của thực tại. Việc bỏ qua vai trò của ý thức trong thực  tại tĩnh dẫn đến một sự thiếu sót nghiêm trọng trong việc hiểu về con người. Một thực tại cần thừa nhận rằng nhận thức không chỉ phản ánh thực tại, mà còn tham gia vào việc tạo ra nó.

Với những gì thiếu sót trong môn hình thực tại tĩnh, có lẽ chúng ta cần một cách nhìn mới về thời gian và thực tại, nơi mà hiện tại đóng vai trò trung tâm. Trong khung thời gian này, quá khứ, hiện tại, và tương lai không bị cô lập, mà luôn tương tác và tái định nghĩa lẫn nhau. Đây không phải là một chuỗi tuyến tính bất biến, mà là một mạng lưới linh hoạt, nơi mỗi khoảnh khắc đều mở ra những khả năng mới.

Trong cách nhìn này, ý thức của con người trở thành yếu tố then chốt. Hiện tại không chỉ là một điểm trong dòng thời gian, mà là trung tâm của thực tại, nơi ý thức gặp gỡ với sự sáng tạo. Quá khứ không còn là một thực thể bất biến, mà là luôn được tái định hình từ hiện tại. Tương lai không phải là một con đường được định sẵn, mà là một không gian nơi các khả năng được kiến tạo.

Chúng ta không bị giới hạn trong một kịch bản cố định, mà luôn có khả năng tái định nghĩa và vượt qua những khuôn mẫu của chính mình. Điều này mở ra một cách hiểu về con người không chỉ như những sinh vật bị chi phối bởi thời gian, mà như những thực thể sáng tạo, luôn tương tác và tái định hình thực tại.

Nếu thực tại không phải là một khối tĩnh mà có thể thay đổi, thì điều gì sẽ xảy ra với quá khứ? Liệu con người có thể tác động ngược lại lịch sử? Hay nói cách khác "quả có thể tác động đến nhân" không?
Đây sẽ là câu hỏi chúng ta sẽ khám phá trong bài tiếp theo.